Door mijn handen gaat Essais, een egodocument van Eduard Veterman (1901-1946). Hij schreef de bundel in het eerste oorlogsjaar en gaf het boekje in eigen beheer uit.
Veterman was een veelzijdig kunstenaar, actief in de letteren en beeldende kunsten. In de oorlogsjaren nam hij een pseudoniem aan: prof.dr. Eduard Jacques Necker, hoogleraar kunstgeschiedenis. Hij ging in verzet, dook onder en maakte zich tijdens zijn onderduik nuttig door het vervalsen van persoonsbewijzen. Mijn kompaan, Igor Cornelissen, schreef eerder over hem, als ook over zijn tragisch einde dat niet door iedereen werd betreurd.
Essais is in de traditie van Montaigne geschreven, die hij – zoveel is mij wel duidelijk – vooral om zijn psychologisch inzicht zeer bewonderde. Op persoonlijke wijze schrijft hij over liefde, eros, het Iets, het Niets en het Ik. En ook wel over genot. Beter dan genot is echter het geluk. Genot, zo schrijft Veterman, “is een zintuigelijke aandoening, die ophoudt als de zinnenprikkel eindigt. Geluk leeft in onze herinnering voort, zonder na te donkeren.” Herinnering aan genot, maakt weemoedig en machteloos verlangend.
Maar wat is geluk, volgens Veterman? Dat is het resultaat van het ondergaan van twee emoties: benauwenis en bevrijding. Het overkwam hem bijvoorbeeld bij het zien van Droomspel, een toneelstuk van August Strindberg, waarin in het slot de Lotus – symbool voor de omvorming van duisternis in licht, van onwetendheid in inzicht – hakkelend open schokt en Eduard Veterman “in een gonzende roes van geluk” huiswaarts toog. Ik heb wel begrepen dat Jon Fosse in zijn (toneel)werk hetzelfde doet als Strindberg: werkelijkheden, levensfasen, herinneringen en tijden door en in elkaar laten (over)lopen. En uiteindelijk is er er de catharsis, de bevrijding en zuivering.
Emoties, ontroering en liefde. Dat is waar het om gaat, althans vlg. Veterman. En dat alles in een voortdurend spel in het hier en nu waarbij herinneringen geactiveerd worden en het eerder doorgemaakte het heden vernieuwt en verlicht. Wie ontroering en liefde betwijfelt, doet er volgens Veterman dan ook beter aan de wereld te ontvluchten: in eenzaamheid of in de dood.
Het schrijven van Veterman is intrigerend en soms ietwat vaag, maar voor de kenner zal het heldere taal zijn. Dit alles dient dus nader bestudeerd … nee, ervaren te worden.
Nr. 4277. Veterman, Eduard (1941). Essais. Z.pl: eigen beheer. I.z.g.st., hardcover, 112 pp., niet in de handel en "uit de hand gezet en gedrukt door C. Visser te Huizen. Genummerd, dit is nummer 887 (oplage: duizend), met krantenartikel van 28 juni 1946 (over dood van het echtpaar Veterman), € 19.50