Igor Cornelissen vroeg mij rond 2020 eens of hij Miskotte moest gaan lezen. Zo maar, vanuit het niets. Van mij moet iemand nooit iets – behalve dan dat de ober op tijd de koffie aanreikt – maar ik verheelde mijn enthousiasme niet. Ik dacht aan allerlei, maar vroeg helaas onvoldoende door. Te veel pratend vanuit wat ik in Miskotte waardeerde. Dat was vooral zijn ‘bevindelijkheid’, zijn meanderend schrijven, zijn innerlijkheid. De dagboeken zijn daar een uiting van: het binnenste buiten. Innerlijkheid dus die hij op prachtige wijze op papier weet te krijgen. Maar er zijn zoveel kanten die Miskotte laat zien. Ik was indertijd wat minder gericht op zijn actieve politieke (en door Karl Barth geïnspireerde) denken. Maar misschien zijn dat wel twee zijden van eenzelfde medaille en behoorde ik tot de “halven”. Ja, dat laatste is eigenlijk wel zeker.
In De toekomst der religie stelt Vestdijk dat het mystiek-introspectieve type het meest tegemoet komt aan de religieuze behoeften van de moderne mens. Dat type zou volgens Vestdijk binnen het christendom dominant worden. Ja, schrijft hij ergens, de verschillen tussen boeddhisme en christendom zullen zo minimaal en subtiel zijn dat de ware christen, nog maar net fris uit het bed en uitgeslapen, in de spiegel kijkt en zich afvraagt: “ben ik eigenlijk niet een boeddhist?”
Ik had dat vanmorgen ook.
Ik moest juist aan dat citaat denken toen ik vanochtend een paar passages uit de dagboeken van Miskotte herlas. Juist de zelfbeschrijving van Miskotte voldoet aan het mystiek-introspectieve type, dat Vestdijk beschrijft. Ik heb mij ook meerdere malen afgevraagd waarom Miskotte zo fel van het leer trok tegen De toekomst der religie van Vestdijk. In analyses wordt tenminste telkens weer de nadruk gelegd op de tegenstelling. Alsof Miskotte juist de vertegenwoordiger zou zijn van het dogmatische, metafysische type: de dogmatische christen. Dat lijkt mij niet. Maar misschien was er bij Miskotte in later jaren toch sprake van een ontwikkeling naar dat laatste type.
Vermoedelijk stond Miskotte in de jaren dertig veel dichter bij dat mystiek-introspectieve type. Dat is trouwens wel zeker en Miskotte zegt het expliciet. Feitelijk staat het dagboek, net zoals zijn beroemde gemeenteblaadje van Kortgene, vol met mystiek-introspectieve observaties. Maar dat niet alleen. Miskotte was ook op de buitenwereld gespitst – het opkomende fascisme en het altijd blijvende antisemitisme – en las in de zomer van 1934 Ter Braak, hoogstwaarschijnlijk zijn Politicus zonder Partij van Menno ter Braak [waarover ik toevallig afgelopen week een stukje schreef]. Die essaybundel was immers net uit en de kenmerken die Miskotte geeft komen overeen met de inhoud van die bundel. Hij schrijft op 5 juli 1934:
“Rondom Mauperhuis, ons vossenhol, dwaal ik, in verlegenheid wat te zeggen op Ter Braaks vrolijke scepsis en eenvoudige mens-dierlijkheid. Hij maakt geen ernst met de oude vragen. Ik allicht ook niet, maar het typische is, dat ik in het bos gezeten, verzadigd van de stilte, opgenomen in de heilige aandacht en nog stijgende tot een heiliger onverschilligheid, àfzie van alle reflectie en projectie, terwijl Ter Braak, ‘christelijk’ blijft, actief, verantwoordelijk zich stelt. Ik, orthodox christen, voel de zuiging van het pantheïsme eerst, dàn de tegenstroom die overwinnen gaat; het boeddhisme [cursief en vet van mij, JON]; hij nietzscheaan en nihilist, werpt zich door een keuze van christelijke allure tegen de verwildering in.”
Die aanval van Miskotte op Vestdijk was misschien veel meer een uiting van een worsteling met zichzelf, met zijn complexe binnenwereld, met de aantrekkingskracht die “het Al-Ene” op hem uitoefent. Een man, niet uit één stuk – hoewel tegelijk ook onverzettelijk tegen het nazisme – gelijkend op een mens.
De tijd van Kornelis Heiko Miskotte en Simon Vestdijk komt en is nu.
