‘Een goede poster, weet hij, heeft iets zondigs, iets niet-geraffineerds. Zijn kinderlijke ongeremdheid maakte hem tot een geschikte posteruitgever’, zo vertelt Engel Verkerke (1924-2022) in een NRC-interview. Engel Verkerke werd bekend als de posterkoning die een fortuin verdiende in de handel met het Midden-Oosten: blonde blote vrouwen, bergen met sneeuw, moderne kunst en Michael Jackson; daar smolten ze voor. Als jongen bromde ik in de jaren zeventig iedere dag langs zijn kantoorpand in de wereldstad Ede: Verkerke reproducties, stond er op een bord op het dak van het pand.
Verkerke had eind jaren zestig al een carrière achter de rug. En in die carrière was sprake geweest van twee verlossingen, zo vertelde hij Igor Cornelissen: ‘die van het zware gereformeerdendom uit zijn jeugd en later zijn bevrijding uit de kerk van Stalin.’ Over de conflicten in het Midden-Oosten had hij geen mening. ‘En Engel, wat denk je van het Midden-Oosten?’ Hij komt naast me zitten, produceert een brede grijns en dan komt het antwoord: ‘Igor, je weet, de Arabieren hebben me rijk gemaakt’.
Engel Verkerke was als jongen het Rotterdamse verzet binnengerold en kwam vanuit het communistische verzet bij de CPN, werkte als journalist bij De Waarheid en kwam in 1954 terecht bij de uitgeverij en boekhandel Pegasus. Tijdens de Hongaarse opstand in 1956 nam hij definitief afscheid van het communisme. Voor Pegasus reisde hij door het land met communistische lectuur en romans en kocht restanten ‘socialistica’ op. Op een dag belde Joosje Wijnkoop-Van Rees (1882-1967) hem met de vraag of hij wilde helpen bij het opruimen van de boekenkasten van haar man David Wijnkoop (1876-1941). Joosje was afkomstig uit een gegoede Zwolse familie. Vader Van Rees was handelaar in koffie en thee, de dochter rebelleerde, trouwde met de befaamde communistische politicus Wijnkoop die zij als weduwe een kwarteeuw overleefde. Het archief van Wijnkoop moest en zou naar Moskou, maar de boeken gingen naar Pegasus in de Leidsestraat, waar directeur Jan van Seggelen en Engel Verkerke er zich over ontfermden. Igor Cornelissen kende Engel Verkerke goed, ze dronken regelmatig een borrel op het terras bij het Spui en Igor ontving verschillende boeken uit de collectie Wijnkoop. En ze schreven elkaar brieven.
Van Engel Verkerke komt het verhaal over, wat Cornelissen ‘de grote vondst’ noemt, de collectie ‘pornografie’ bij de weduwe van David Wijnkoop. Ik laat het hier in extenso (en vrijwel ongewijzigd uit Wie was Hans Boslowits, pp. 33-35) volgen: ‘Ik werd in de Nicolaas Maesstraat vriendelijk ontvangen met koffie en gebak en merkte algauw dat Joosje geen idee had wat haar man voor boeken had verzameld. In een achterkamer stond een eiken boekenkast van ongeveer drie meter breed en twee meter hoog met veel negentiende-eeuwse letterkunde en historische werken over politiek en geschiedenis. Maar de grote vondst waren de boeken achter die voorste rij. Daar stonden uitsluitend zeer pornografische uitgaven. Hoewel het mijn specialiteit niet was, begreep ik direct dat ik op een zeer kostbare schat was gestoten. Joosje had van dat alles geen idee en interesseerde zich er ook niet voor. De hele verzameling werd naar de boekwinkel in de Leidsestraat overgebracht. In de pornografische boeken stond de naam van Wijnkoop, of met de hand geschreven of met een stempel. De naam van Wijnkoop werd verwijderd en de porno zou als één partij worden verkocht. Daartoe werd de uit Polen afkomstige antiquaar Abraham Horodisch (1898-1987) gebeld die er per fiets binnen vijf minuten was en uiterst opgewonden de pornografische boeken bekeek. Diens oordeel was: zeer zeldzame en kostbare boeken. Hij wilde ze graag kopen. Aldus geschiedde. Joosje was een lief mens maar in hoge mate naïef op het onnozele af. Toen ik met haar ging afrekenen, kreeg ik weer koffie met koek. De boekenkast was verdwenen; er stond nu een buffet, waarop in een mooie zilveren lijst de foto van David Wijnkoop, de rebbe van het Amsterdamse proletariaat.’
Pornografisch is een groot woord. Ik vermoed dat het ging om (homo-)erotische literatuur en andere kostbare werken, al dan niet gebonden in lederen banden. In elk geval zat er werk onder van de arts, criminoloog en letterkundige Arnold Aletrino. Van hem verscheen in 1905 onder het pseudoniem Karl Ihlfeldt Over uranisme (Liefde voor hetzelfde geslacht), Een gerechtelijk-geneeskundige studie. Een jaar eerder kocht Aletrino, samen met Johanna van Maarseveen, De Haans verloofde, de hele oplage van de homo-erotische roman Pijpelijntjes van zijn vriend Jacob Israël de Haan op om die te vernietigen. Hij voelde zich geschoffeerd daar hij zichzelf in een van de hoofdpersonen herkende, de ietwat sadistisch aangelegde Sam. Een enkel exemplaar overleefde.
Igor Cornelissen ontving van Engel Verkerke uit de nalatenschap van Wijnkoop ook een zeldzame eerste druk van de ietwat sombere roman Zuster Bertha (1891) van Aletrino. Die verkocht ik eerder aan een beroemde uitgever (namen noemen we niet ;-)).
En dan dan een Aletrino! Op 28 februari 2013 stuurt Verkerke Novellen van Aletrino met een begeleidend schrijven. De tekst staat op de achterkant van de ietwat zondige kaart (zie hierboven) en begint met een vrolijke kwinkslag: Mon cher prince – Hierbij nog een relikwie uit de bibliotheek van oom David. Heb je zijn boekmerk [exlibris] wel eens gezien? Ik heb je boek [Een boer achter een raam, JON] nog eens gelezen en ’t bevalt me steeds beter (…) Met een welgemeend Rood front, een hartelijke groet, Je Engel Verkerke.
Naar aanleiding van nr. 7210 A. Aletrino (z.j.[1895]) Novellen. Amsterdam: Scheltema & Holkema's Boekhandel. I.z.g.st., 258 pp., lederen band, gouden belettering (rug & voorplat), met exlibris van David Jozef Wijnkoop, met briefkaart van Engel Verkerke aan Igor Cornelissen dd. 28-2-2012, zeer zeldzaam, incl. verzendkosten € 325,00 [Zie o.m.: Aarts & Kooyman (2017). Dit is mijn boek. Joodse exlibriscultuur in Nederland, pp. 964-5; Cornelissen (2011), Een boer achter een raam, pp. 87, 112-115, 124, 137; Cornelissen (2013). Wie was Hans Boslowits. Gerard Reves debuut ontrafeld, pp. 33-35]. Koper ontvangt tevens boeknoot 7210, een papieren, genummerde en gesigneerde versie van deze column (met kleurenfoto's); nr. I van III.