Op 10 augustus 1943 schrijft de eenentwintigjarige Hans Warren (1921-2001) in zijn dagboek over zijn foute ouders en de foute wereld. Het is oorlog en alles is volgens hem ontwricht en bedorven. Bij Warren overheerst het gevoel van hopeloosheid en lusteloosheid. Op diezelfde tiende augustus noteert hij dat ‘Joden worden gecastreerd en op afschuwelijke manieren mishandeld en bij honderdduizenden de gaskamers ingedreven.’
Kon hij dat laatste toen al weten? Adriaan Venema (1941-1993), kunsthandelaar en zelfbenoemd historicus, meende van niet en hij vertelde aan wie het wilde weten dat Warren dit alles beschreef om zichzelf interessant te maken. Alles aan Venema ademde polemiek, ook de aderen waar zijn bloed doorheen stroomde. Hij meende te weten wie goed en wie fout was. De wereld was bij hem nooit grijs zoals vandaag; een grauwe oktoberdag, met luchten die bedrukt over mijn laagland hangen. De historicus Chris van der Heijden (o.a. Grijs verleden, Joodse NSB’ers) is wel van de grijsheid en daarom zou Venema ook hem hebben bestreden. Theodor Holman schreef er in Het Parool een column over.
Hans Warren lijkt op die 10e augustus 1943 op Van der Heijden in Grijs verleden daar hij schrijft: Mijn ouders zijn fout, maar eerlijk fout, ze knoeien niet. Veel van de ‘goeden’ die ik ken knoeien wel. Ze praten met Duitsers, lachen met Duitsers, profiteren van Duitsers (…). Ze hebben de driekleur klaar liggen om uit te steken of te verbranden (dagboek 1942-1944, p. 108). Warren brengt grijstinten aan. Geen vijftig, maar genoeg. Fout is niet helemaal fout, goed niet helemaal goed.
Wie de grijsheid en daarmee de nuance bestrijdt, bestrijdt de nieuwsgierigheid en is bezig met zichzelf te doden. Igor Cornelissen (1935-2021) – god hebbe zijn ziel – vertelde mij dat Adriaan Venema hem korte tijd voor zijn suïcide had bezocht. Ze hadden het ook over zijn aanstaande dood gehad en Igor had hem er niet van kunnen en willen weerhouden: ‘hij was niet nieuwsgierig meer’, zei hij mij en, na een korte pauze, ‘dan is alles verloren’.
Ik weet niet of dan alles verloren is. Wel veel. Adriaan Venema heeft op dit punt zelf ook nog wel wat in de melk te brokkelen. En er is een zin in zijn laatste boek Het dilemma die treft: “zoals ik het leven naar mijn hand wilde zetten, zo moet ik ook de dood mijn wil opleggen, want niets is absurder dan door de dood te worden verrast.” Adriaan Venema leefde met een deterministisch wereldbeeld, waarin hij meende zelf met de scepter te kunnen zwaaien. Met het aanraken van die scepter verloor hij zijn ziel.
Het laatste deel van de zin van Venema vind ik trouwens onbegrijpelijk: “niets is absurder dan door de dood te worden verrast”. Het lijkt mij absurder als je de dood niet ieder moment verwacht. Tot nog toe is er geen één aan ontsnapt. Het eerste deel van de zin begrijp ik wel en komt overeen met wat Igor mij vertelde: niet nieuwsgierig meer zijn – niet meer open staan voor het gegeven dat de wereld anders is dan je denkt. Maar wat is dan nog het dilemma?
Niet meer openstaan naar het andere is de keerzijde van het leven naar je hand willen zetten. Als je dat meent of meent te kunnen ben je al dood. Zet je de nieuwsgierigheid bij het vuilnis, dan krijgt de emotie en het gevoel alle ruimte.
Mijn bevindelijk-gereformeerde oma beweerde altijd dat het gevoel en de emotie ook onder de ban van de zonde valt. Ik denk dat ze gelijk had of lig ik te apengapen?
Streel met de zweep van de rede over de hals van de beleving. Tem en bloei. Of sterf.
Dit is de tijd van de dode zielen.
De Poolse regering in ballingschap publiceerde in december 1942 het rapport The Mass Extermination of Jews in German Occupied Poland, gebaseerd op informatie van o.a. Jan Karski, Witold Pilecki en andere verzetslieden. Dit rapport werd onder meer verspreid via de BBC. Theodor Holman, Verloren van Venema, Het Parool, 1 december 1992 [column Holmans hoofdstad]
