In 't Wasdom

Die drie puntjes achter de titel zeggen veel. Er kon van alles gebeuren met die rest en er was het verleden. Die kleine rest had zijn leven voor een deel te danken aan dappere Nederlanders die de Geuzenmoed (het woord is van Spitz) niet kwijt waren geraakt. Er maar was iets dat bleef en wij joden moesten vooral niet luchtig over doen. ‘Wij weten, uit duizend kleinigheden, dat het venijn doorwerkt, in de breedte en in de diepte’.

In de Engelse ontspanningsliteratuur, schreef Spitz,  bestond 90% van de woekeraars uit joden. Ongunstig volk dus. In Nederland lag het misschien wat milder, minder fel, maar toch. Uiteraard doelde Spitz (over wie ik weinig te weten ben gekomen, hij was meen ik leraar) op het virulente antisemitisme waarvan sommige historici menen dat het na de bevrijding, mede door de Duitse propaganda, sterker was dan voor de oorlog.

Spitz had zijn joods optimisme niet verloren getuige zijn motto uit Ezechiël XVI:6: ‘Ik ging aan uw voorbij, en ik zag u, wentelend in uw bloed, en ik zeide tot u: in uw bloed, leef! Ik zeide tot u: in uw bloed leef!

Een rest keert weer… Keert zich als het ware ook tegen Presser voordat die zijn standwerk over de joden en de oorlog schreef. Want Presser schreef over de ondergang van de Nederlandse joden. Maar een rest keert weer, is er nog. En laat bij tijd en wijle van zich horen. Met of zonder Ezechiël.

Het boekje dat ik jaren geleden in een Zwols antiquariaat kocht, komt uit de bibliotheek van Max Hes, ook een overlevende, die na de oorlog in textiel handelde en daarvoor een pand in de voorname Diezerstraat huurde dat van mijn oom was. Ik heb hem en een zoon vagelijk gekend. Maar dat laatste geheel terzijde.  De zoon vertelde mij een paar jaar geleden bij een lewaje (joodse begrafenis) dat hij ook had geprobeerd trompet te spelen nadat hij gemerkt had dat ik daar in Zwolle bij de dames zo’n succes mee had. De zoon heeft zijn geld ergens anders mee verdiend. Waarmee ben ik vergeten.

Spitz, J. (1946). Een rest keert weer... Aspecten van na-oorlogsch jodendom. Amsterdam: Joachimsthal. Verkleurd, matige rug. Binnenwerk prima. 85 pp., 1e druk. € 14,00 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

De joodse Eduard Veterman (1901-1946) werd als beeldend kunstenaar opgeleid aan de Haagse Academie. Hij was een veelkunner, schreef vijftien romans en dertig toneelstukken. Hij was een bekende figuur die zich – hij had een groot talent, namelijk fantasie – populair maakte in de vooroorlogse artiestenwereld.

Bekend werd hij door zijn werk als illegaal. In zijn huis maakte hij voor onderduikers en verzetsmensen valse persoonsbewijzen. Hij werd met zijn groep in oktober 1943 verraden en kreeg de doodstraf. Die niet voltrokken werd. In mei 1945 werd hij door de Amerikanen in een Duits concentratiekamp bevrijd.

Van prins Bernhard kreeg hij de opdracht een toneelstuk te schrijven over de Binnenlandse Strijdkrachten. Terwijl hij daar mee bezig was, liet hij weten ook te zullen onthullen welke foute Nederlanders toch weer belangrijke baantjes kregen. De minister van Oorlog Fiévez liet weten dat hij maar met het schrijven van het stuk moest stoppen. Over zijn eigen oorlogservaringen schreef hij Keizersgracht 763, het huis dat hij tijdens de bezetting bewoonde. Loe de Jong heeft in zijn geschiedwerk uitgebreid gebruik gemaakt van Vetermans herinneringen aan de Nederlandse gevangenissen waar hij zat opgesloten.

Zijn toneelstuk Oranjehotel, genoemd naar de bajes waar veel verzetsmensen gevangen zaten, werd een groot succes. In 1946 kwam Veterman met zijn vrouw om bij een verkeersongeluk. Zijn auto werd geramd door een militaire truck. Geruchten over boze opzet gingen een eigen en lang leven leiden. Zijn biograaf Degenhardt kwam er ook niet uit, maar ontdekte wel dat Veterman in zijn roman over de man die geen millioen bezat, zijn eigen dood had voorspeld: door een auto ongeluk.

Veterman, E. (1929. De man die geen miljoen bezat. Amsterdam: Em. Querido. Binnenwerk goed, met roestvlekjes. Voor- en achterplat omslag matig, omslagillustratie Eduard Veterman, 246 pp., 1e druk. Uit de collectie Cornelissen. Zeer zeldzaam. Niet meer leverbaar

Angus Wilson die in 1991 op 77-jarige leeftijd overleed was een productief en succesvol schrijver. Hij kon sarcastisch schrijven over de middle class waaruit hij voortkwam. Hij kon als een van de weinige schrijvers zeggen dat er nooit een manuscript van hem was geweigerd. Ook zijn eerste pennenvruchten niet. Hij was homoseksueel en kwam daar met zijn uitbundige, kleurrijke kleding al voor uit toen hij tijdens WO II in Blentchley Park met vele anderen de geheime codes van de vijand moest breken. Zijn werk was het ontcijferen van de Italiaanse marine codes.

In 1953 logeerde Gerard Reve bij hem. Of Reve hem toen heeft geopenbaard dat ook hij van de Griekse liefde was, weet ik niet. Een paar jaar leidde hun vriendschap tot een schitterende interview in Tirade. Angus Wilson woonde in een klein huisje op  platteland. Modderige streek met veel wilgenbomen. Reve had voor zijn vriend een paar klompen meegenomen die daar goed van pas kwamen. Reve wilde zijn lezers ook nog wel laten weten dat hij die klompen op de Albert Cuypstraat had gekocht. Onvermeld mocht evenmin worden dat Wilson in de oorlog een zenuwinzinking had gehad en nu nog af en toe een zenuwtrek vertoonde.

Voor de rest was het vraaggesprek uiterst lezenswaard. De liefhebber kwam veel aan de weet over zijn schrijverschap en hobbies. Wilson tuinierde graag en kon met zijn buren uren spreken over zaden en planten en alles wat de natuur aan schoons te bieden had. Dat gaf de schrijver voldoende afleiding om daarna weer een paar uur aan de slag te gaan met schrijven. Hoe hij dat deed vertelde hij graag aan Reve. De interviewer werd gastvrij ontvangen met sherry. Helaas had Wilson geen oude jenever in huis die hij in Holland had leren waarderen. Wilson was een van de eerste Britse schrijvers die zich nadrukkelijk als gay manifesteerde. Het heeft hem (net als Reve) in zijn loopbaan geen kwaad gedaan.

Michael Ayrton, die het fraaie omslag maakte, werd ook een bekende kunstenaar. Hij ontving vele prijzen en maakte behalve boekomslagen ook toneeldecors en theaterkostuums. Zijn werk hangt o.a. in de Tate Gallery en de National Portrait Gallery.

Angus Wilson (1958). The Middle Age of Mrs. Eliot. London: Secker & Warburg. I.g.st., roestvlekjes. Gebonden in linnen met stofomslag, 430 pp., 1e druk met stofomslag van Michael Ayrton. Uit de collectie Igor Cornelissen. € 19,95 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

Beiden waren het bekende figuren in de jaren dertig: Ritter en Wijnkoop. David Joseph Wijnkoop (1876-1941) als kamerlid voor de communisten en Pierre Henri Ritter jr. (1882-1962) als radiospreker voor de AVRO zender over literatuur. Naar Ritter werd meer geluisterd dan naar Wijnkoop. De laatste was in de radiolokalen natuurlijk persona non grata en moest het hebben van vergaderlokalen.

Ritter gold als gezaghebbend in het televisieloze tijdperk. Ritter was veel meer. Hoofdredacteur van het Utrechtsch Nieuwsblad en veelspreker op volksuniversiteiten en andere instellingen die het volk wilden verheffen. Over films hield hij ook lezingen. Hij was meestal zeer mild, vond hij zelf. Tijdens de oorlog zat hij als gijzelaar een paar keer gevangen en na de bevrijding kon hij tot 1957 doorgaan met zijn radiopraatjes. In de weergave van zijn gesprek met David Wijnkoop (die deze gelegenheid aanpakt om een legende de kop in te drukken: hij studeerde nooit voor rabbijn, wel Nederlands) laat Ritter enkele malen duidelijk blijken het met de geïnterviewde niet eens te zijn. Wel is duidelijk dat hij diens intelligentie bewondert. Eerder had Ritter al een boekje geschreven over Mussert in de serie Radicale figuren. Ook van Mussert moest Ritter niets hebben. Hij liet ze aan het woord.

Uitgever Geert van Oorschot heeft Ritter eens een door en door corrupte figuur genoemd. Waarop hij dat baseerde, is niet geheel duidelijk. Mogelijk op het verhaal dat een schrijver zijn roman aan Ritter stuurde met daarin een bankbiljet van 25 gulden en dat Ritter voor de radio zou hebben gezegd: “Reeds het openslaan van dit boek was mij een waar genoegen.” Voor één ding steek in mijn hand in het vuur. Wijnkoop, hoe vurig stalinist ook, zal zeker niet met een bankbiljet hebben gezwaaid.

Over Ritter is na zijn dood vrij veel geschreven. Er is zelfs een dissertatie over hem. Wijnkoop kreeg helaas slechts een hagiografische biografie door A.J. Koejemans, na de oorlog enkele jaren hoofdredacteur van De Waarheid. Het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam bewaart een uitgebreid archief van Wijnkoop. Ik heb er wel eens in rondgesprokkeld. Voor zover ik weet is nog niemand bezig met een serieuze biografie van Wijnkoop. Vreemd. Maar dat geheel terzijde.

Ritter Jr., P.H. (z.j.). Over Wijnkoop. Baarn: Hollandia Drukkerij. Redelijk/goed, 47 pp., € 10,00 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong, bijv. een autobiografie?

Clemenceau, bekend als Le Tigre. Hij was een bekend Frans staatsman die roem verwierf omdat hij als regeringsleider in 1918 de definitieve overwinning op de Duitse troepen mag vieren. Ik heb eens in zijn museum in Parijs rondgewandeld. Wat me vooral bijbleef is zijn enorme hoefijzervormige bureau. Ik ben ook eens bij Drees thuis geweest aan de Beeklaan in Den Haag. Daar was alles veel nederiger.

Sem Davids (1867-1969) was de zoon van een Amsterdamse juwelier. Na een studie rechten begon hij zijn loopbaan als journalist bij Het Vaderland maar ging in 1922 naar de buitenlandredactie van De Telegraaf. Tot hij daar in 1940 als jood werd ontslagen. Hij schreef vlot en dat is aan zijn boek over Clemenceau te merken. Davids ging door met schrijven toen hij ondergedoken zat in Grouw. In juli 1942 schreef hij onder de schuilnaam De Bruin een gedicht ‘Afscheid der Joden van Nederland’ dat Jaap Meijer nadien nog eens onder de aandacht bracht.

In 1945 werd hij redacteur van de Groene Amsterdammer. Was Davids communist? In ieder geval schreef hij voor de oorlog onder pseudoniem in Politiek & Cultuur, het theoretisch orgaan van de CPN. Het is moeilijk voorstelbaar dat er een buitenstaander tot de kolommen zou zijn toegelaten. Zeker niet tijdens het leven van Stalin, die de status van heilige had. De Groene Amsterdammer is na de oorlog uitgemaakt voor een blad van fellow travellers, sympathisanten van het communisme. In ieder geval waarschuwde prof. J. Barents bij wie ik college liep tegen het blad. Maar Barents was, zo kwam ik veel later te weten, talent scout voor de BVD.

Terug naar Clemenceau die boeken schreef en graag reisde, zoals naar de Verenigde Staten en zijn geliefde Griekenland. In zijn jonge jaren legde hij zichzelf een ijzeren discipline op; om vijf uur opstaan, een uur gymnastiek en daarna lezen, zonder ophouden. Hij was eigenlijk al een groot man zonder de loopgraven van de eerste Wereldoorlog.

Davids was en bleef een krantenman. Toch jammer dat Davids niet meer boeken heeft geschreven.

Davids, S. (z.j.). Clemenceau. Kopstukken uit de twintigste eeuw. Den Haag: Kruseman. i.z.g.st., 93 pp., met bibliografie. € 9,95 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong, bijvoorbeeld over geschiedenis.

Gisteren sprak ik mijn oude schoolmeester Wim Kok, eind jaren zestig onderwijzer aan de Johannes Calvijnschool in Veenendaal. Daarna was hij nog lang docent aan het Ichthuscollege. Hij gaf les in de vakken geschiedenis, Engels en biologie. Wim Kok was altijd aan het leren en gaf ook na zijn pensioen de pijp niet aan Maarten. In de jaren zestig was hij vóór het Nieuwe Leren (de natuur in, dia’s tonen, interviews met oud-verzetslieden in de klas). Hij was een buitenbeentje op de Johannes Calvijnschool. In de jaren negentig was hij tegen het Nieuwe Leren: “Ik ben geen coach, maar cultuuroverdrager”, zei hij tegen mij. Hij studeert op dit moment theologie in Apeldoorn. Bij onze ontmoeting stond Wim Kok in zijn tuin te werken, prees intussen God en maakte het woord van Voltaire waar: een man moet zijn tuin onderhouden. Ik stopte, stapte uit en vroeg hem hoe het hem verging. Hij begon te spreken en hield niet meer op.

Wim Kok is de kleinzoon van de predikant Reinier Kok (1890-1982) die – vanwege de plaatselijke scheuringen – mede aan de basis stond van dertien keer gereformeerd in Veenendaal. Hij was een rechtvaardig man die Joden verborg en ds. G.H. Kersten (1882-1948) tegensprak. Onder de preekstoel en op andere plekken in het dorp liet hij Joden onderduiken. Henri Kersten – de Kuyper van de kleinere luyden – liep ooit mokkend van hem weg na een conflict over het Joodse meisje Mirjam de Groot. Kok wilde haar – verhuld als Nederlandse – op de Veenendaalse Johannes Calvijnschool laten leren. Volgens Kersten kon ze wel naar Westerbork. Reinier Kok werd na een langlopend conflict in 1950 afgezet. Tussen 1950 en 1956 vormde Kok met zijn getrouwen een Gereformeerde Gemeente buiten verband en kerkte in een apart gebouw (Pniëlkerk). In 1956 sloot de gemeente van Reinier Kok zich aan bij het verband van de Christelijke Gereformeerde Kerk. Er bestond plaatselijk al een Christelijke Gereformeerde Kerk (Bethelkerk), maar die was qua ligging ‘lichter’ en kwam – anders dan de Pniëlkerk – voort uit de landelijke afscheidingsbeweging (1934) onder De Cock. Voordat een kerkganger van Bethel tot Pniël kwam, moest er wel wat gebeuren. Dat ging niet zonder slag en stoot. De Gereformeerde Gemeente scheurde in 1953 nogmaals in tweeën en in december 1980 nog eens. Met Mirjam de Groot liep het beter af. Mijn schoolvriend Gerard van Deelen vertelde mij in 1973 onder de Veenendaalse kastanjeboom aan de Kerkewijk (tegenover Prummel Optiek) hoe zijn vader Barend als jongetje de oorlogsdagen doorbracht met de ondergedoken Mirjam de Groot. In 1979 zou Mirjam, die inmiddels in Israël woonde, Barend van Deelen nog eens bezoeken.

De SGP-voorman en predikant Henri Kersten meende dat het Duitse gezag na de overgave de nieuwe, van God gegeven, orde vormde. Zijn woning stond in mei 1940, na het bombardement op Rotterdam, op instorten, maar toch vond hij het “een goddelijke genade dat hij voor Gods recht buigen mocht en Hem te midden van de oordelen aanbidden kon”. God zou zich tegen Nederland hebben gekeerd. Na de inval van de Duitsers was Juliana op zondag het land ontvlucht en dat gegeven viel volgens de opvattingen van Kersten ook onder de ontheiliging van de zondagsrust.

Henri Kersten was de man van het korte geheugen. In 1932 had hij zijn eigen zondagswet overtreden en dat was uitgekomen door de oplettendheid van de lutherse predikant ds. B. E. J. Bik. Bik las in de krant dat Kersten zondagmiddag om vijf uur zou preken in Gouda en ’s avonds om halfacht in Stolwijk. Hij vroeg zich af of zijn collega te voet van Gouda naar Stolwijk zou gaan. Bik kon dat nauwelijks geloven, want Kersten preekte lang en de wandeling duurde wel anderhalf uur. Hij besloot de predikant te volgen en ontdekte dat deze na afloop van de middagdienst naar een donker hoekje in de Goudse binnenstad liep. Daar stond de auto met chauffeur Jan Gerrit Deelen (1899-1971) te wachten, die hem naar Stolwijk reed. Mijn vriend Willem Bouwman – die deze geschiedenis beschreef – liet mij jaren geleden de foto zien van de auto waarin Kersten zijn zondagsrit maakte [zie update, hieronder].

Toen ik in 1969 op de Johannes Calvijnschool op de Duivenwal kwam was er nog een duidelijk verschil tussen de Kersteniaanse en de Koksiaanse God. De Kersteniaanse God had 1001 ogen en volgde je overal. Hij ging tot op het bot en er was geen ontkomen aan: je voelde, neen, je wist je een worm, geen mens. De Kersteniaanse God had op de Calvijnschool verschillende meesters en juffen in dienst. Maar er was ook een Koksiaanse God bij wie Wim Kok en juffrouw Schot dienden. Juffrouw Schot gaf enorm hoge cijfers en zij leerde ons het lied Op bergen en in dalen. Het is als lied VII opgenomen in de gezangbundel van de Hervormde Kerk, De Evangelische Gezangen (1806). Vooral het tweede couplet zong ik uit volle borst (“Hij hoort de jonge raven/Hij heeft voor ’t groot heelal/Heeft zelfs voor wormen gaven/en bloemen voor het dal”). Die regels over de wormen en de bloemen gaven mij veel lucht en ook zag ik mijzelf wel zitten als een jonge raaf.

Het lied Op bergen en in dalen was gecomponeerd en bewerkt door Christoph Christian Sturm (1740-1786), theoloog en gepromoveerd filosoof. Het lied werd vertaald door Ahasuerus van den Berg (1733-1807). Sturm was beroemd vanwege zijn Reflections on the Works of God in Nature. Dat werk behoort tot de zogenaamde fysicotheologie, een vorm van theologie die in de achttiende eeuw populair was, bijvoorbeeld bij de doopsgezinde predikantenopleiding waar ook een zgn. fysisch kabinet of natuurkundig laboratorium aanwezig was. Het godsbestaan werd bewezen vanuit de pracht & harmonie van de natuur. Het is nooit als zodanig benoemd, maar ik vermoed dat het godsbeeld van de aanhangers van de fysicotheologie een weinig verschilt van het pantheïsme. Ludwig Beethoven, wiens spiritualiteit als pantheïstisch wordt getypeerd, had een exemplaar van de Reflections on the Works of God in Nature dat door hem zwaar was geannoteerd. Het boek van Sturm inspireerde Beethoven ook bij het schrijven van de Zesde Symfonie (Pastorale). Die Zesde Symfonie was overigens mijn eerste eigen muzikale aanschaf. In mijn ouderlijk huis doorbrak ik daarmee het monopolie van de man die altijd vol op het orgel ging: Feike Asma (1912-1984), ook al weer jaren dood.

De revolutionaire predikant L.G.C. Ledeboer (1808-1863), stichter van de Ledeboeriaanse gemeenten (één van de bloedgroepen van de huidige Gereformeerde Gemeenten), wierp in 1840 in jeugdige overmoed de bundel Evangelische Gezangen en de bestuursreglementen van de kansel. Daarna begroef hij de bundels in de tuin van de pastorie in Benthuizen en verliet net als de eerder afgescheiden Hendrik de Cock (1801-1842) uit Ulrum de Hervormde Kerk. Ik kwam niet lang geleden langs het huis van Ledeboer en moest de neiging onderdrukken in de tuin te gaan graven om de gezangenbundel te vinden. Ondanks de afkeer van Ledeboer bleef de bundel Evangelische Gezangen in gebruik, ook bij afgescheiden Cocksianen en Ledeboerianen in al hun varianten (waaronder dus de 20e eeuwse Koksiaanse en Kersteniaanse navolgers)

Als jongetje kon ik het niet onder woorden brengen, maar nu weet ik dat de Cocksiaanse & Koksiaanse God mij dankzij juffrouw Schot van de Veenendaalse Johannes Calvijnschool beter beviel dan de Ledeboeriaanse & Kersteniaanse God. Hij was op de bergen en in dalen, in de bloemen, bij raven en zelfs bij de wormen. Overal, behalve dan begraven in zwarte grond. Een jaar later verruilde ik gedwongen de Johannes Calvijnschool voor de dr. C. Steenblokschool. Het was de tijd van de ayatollah’s en haviken als Khomeini waren er ook in Veenendaal. Het kon niet streng genoeg. Er moest en zou een nieuwe school komen, gereformeerder dan Johannes Calvijn. Op de in 1972 gestichte dr. C. Steenblokschool bleef het heel stil. Er klonk geen lied. Er klonk niets meer: niet op de bergen en niet in de dalen. Nergens meer.

Dit alles terzijde uiteraard.

Evangelische Gezangen om nevens het boek der psalmen bij den openbare godsdienst in de Nederlands Hervormde Gemeenten gebruikt te worden op uitdrukkelijke last van alle de Synoden der voornoemde gemeenten bijeen verzameld en in orde gebragt in de jaren 1803, 1804 en 1805 (1806). Amsterdam: Johannes Allart. Niet meer beschikbaar, behalve digitaal.

Wèl bij ons te koop: nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong, ook over godsdienstwetenschap en theologie.

Update 22 en 26.11.2020: De kleinzoon van de chauffeur Jan Gerrit Deelen [naam aangevuld in tekst], die Henri Kersten van Gouda naar Stolwijk vervoerde, liet mij weten dat hij het verhaal uit familiekring kende. Hij was benieuwd naar de foto met Henri Kersten en zijn grootvader Jan Gerrit Deelen (1899-1971).

Willem Bouwman schreef mij zojuist dat het hoogstwaarschijnlijk om een samenvoeging van twee afzonderlijke gebeurtenissen gaat. Er is géén foto van de zondagsrit, maar wel eentje van Henri Kersten naast een auto tijdens zijn reis naar Amerika.

Kleinzoon Cees Deelen stuurde mij op 26 november de foto waarop Jan Gerrit Deelen, handelaar in vleeswaren, naast zijn auto staat. De auto stamt uit de dertiger jaren en is hoogstwaarschijnlijk de auto waarmee hij op bewuste zondag Henri Kersten van Gouda naar Stolwijk reed. Uit een krantenbericht over de kwestie komt nog naar voren dat de auto van Deelen om 19.20 het tol passeerde zonder te betalen. Volgens de tolbaas klopt dat wel, want die “meneer Van Deelen is Christelijk, die betaalt niet op Zondag, maar op Maandag.” (De Vrije Westfries, 7 april).

Hoe men de kiezers voorlicht. Friesch Dagblad, 24 juni 1933. Geraadpleegd op 20 november 2020 op de krantendatabank Delpher

Barbara Tuchman was geen historica, maar ze schreef zo boeiend dat ze erg veel lezers kreeg. Erkenning kreeg ze vanwege de Pulitzerprijs. Ze is in veel talen vertaald. Het eerste boek dat ik van haar las ging over de Amerikaanse generaal Joseph Stillwell die in China opereerde.  Het speelde zich af in de jaren dat nog niet duidelijk wie als overwinnaar uit de strijd zou komen: de communist Mao Tse Toeng of zijn tegenstander Tsjiang Kai Sjek die van de Amerikanen financiële en militaire hulp kreeg. Stillwell, die Chinees sprak (al konden veel Chinezen hem moeilijk verstaan), zag het mis gaan. Het regiem van Tsjiang Kai Sjek was vergeven van en leunde op corruptie. Stillwell, die omdat hij vaak nogal zuur keek Vinegar Joe werd genoemd, rapporteerde dat aan zijn regering die er weinig mee deed. De strijd tegen de communisten had de voorrang.

Ook in the March of Folly is het thema: men had beter kunnen weten. In Troje had men het houten paard beter moeten bekloppen en in Vietnam, dat weet nu iedereen, stortten de Amerikanen zich in een heilloos avontuur. Ze hadden van de Fransen kunnen en moeten leren: die hadden ervaring in Indo China.

Niet minder lezenswaard is de bijgevoegde recensie door André Spoor uit  de NRC Handelsblad. Spoor, afgestudeerd theoloog, maar als journalist opgeklommen tot hoofdredacteur van NRC Handelsblad had nogal wat kritiek op Tuchman. Volgens hem maakte ze niet duidelijk waarom politieke leiders volharden in hun hoogmoed. In zijn recensie heeft hij tussen haakjes (…) een opmerkelijke passage opgenomen. Spoor vertelt dat op zijn bureau een penning staat ter ere van de Nederlandse legercommandant in Nederlands Indië tussen 1945 en 1949. Op de penning staat een Nederlandse soldaat afgebeeld die vreedzaam op het land werkende inlanders beschermt. Wat heeft dat met Tuchman te maken? Niets. Maar die legercommandant was generaal Spoor, de vader van de journalist. Ik heb André Spoor slechts enkele malen ontmoet. Tijdens een van die gesprekken vertelde hij mij dat hij van plan was geweest de biografie van zijn vader te schrijven. Hij zag ervan af daar hij vreesde dat hij onvoldoende objectief zou zijn. Een verstandig besluit.

Tuchman, Barbara W. (1984). The March of Folly. From Troy to Vietnam. New York: Albert A. Knopf, 1984. I.g.st.. Gebonden, XIV, 448 pp., 1e druk. Met illustraties, met bibliografie en noten. Uit de collectie Igor Cornelissen. Met krantenknipsels. € 17,50 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

Robert Gilbert Vansittart (1861-1957) – inderdaad met Nederlandse voorouders – kwam al jong op Foreign Office van Great Britain (Buitenlandse Zaken) terecht. Daar maakte hij een glanzende carrière door. Zijn grote liefde voor Frankrijk (hij was o.a. gestationeerd in Parijs) was mede door oorzaak van een sprankelende hantering van het Frans. Iets dat van weinig hoge Britse diplomaten kon worden gezegd.

Vansittart diende vele heren. Niet altijd tot zijn genoegen. Ze luisterden wel altijd naar hem, maar deden er weinig of niets mee. Hij was in de jaren dertig een fel tegenstander van dat deel van de bourgeoisie dat met Hitler aanpapte, hem althans tevreden wilde stellen. Neville Chamberlain, de baas van het Foreign Office stond daar absoluut niet alleen in. Vansittart had al vroeg door dat de nazi’s op gebiedsuitbreiding uit waren. Ten koste van alles. De Labour aanhang stond niet alleen toen ze tegen opvoering van de bewapening was.

Vansittart bestempelde zijn professionele leven als een mislukking. Gelukkig schreef hij een uitmuntende autobiografie die een helder licht werpt op de manier van denken en handelen toen Groot-Brittannië nog een wereldrijk was. De Union Jack wapperde in alle werelddelen en het leek erop alsof dat altijd zo zou blijven. Het wereldrijk had, alsdus de schrijver, twee wereldoorlogen kunnen voorkomen als het zich eerder had bewapend. Vansittart beschrijft dat met een buitengewoon rijk taalgebruik en dat verbaast niet als men weet dat hij ook romans, gedichten en toneelstukken schreef. Hij was een groot vriend van Alexander Korda, de van origine Joods-Hongaarse filmregisseur Alexander Korda, die op het landgoed van Vansittart niet alleen zijn gang kon gaan maar ook door hem financieel werd gesteund (de schrijver noemt hem slechts eenmaal terloops).

Ik kwam slechts één misser tegen. Als Vansittart het over de Rijksdagbrand van 1933 heeft noemt hij Marinus van der Lubbe een perverse halve dwaas en de brand een opzetje van de nazi’s. Maar misschien mag men zelfs van zo’n hoge diplomaat niet verwachten dat hij wist dat de werkloze Leidse metselaar een radencommunist was die een (mislukte) poging deed de Duitse arbeiders tot massaal verzet tegen Hitler aan te zetten.

Bij het boek een tweetal Nederlandse recensies. Eén uit de NRC, de ander door H.A. Lunshof, hoofdredacteur van Elsevier die het betreurt dat Vansittart ook na 1945 nog fel anti-Duits bleef. Inderdaad zou Vansittart er zich over hebben verbaasd dat Duitsland nu de meest betrouwbare, democratische en sterkste staat van Europa is.

Vansittart, Robert (1958). The Mist Procession. Autobiography. Londen: Hutchinson. I.g.st., gebonden in linnen met stofomslag, 568 pp., 1e druk. Gaaf exemplaar. Niet meer beschikbaar.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

Thomas ‘Fats’ Waller (1904-1943) was in de jaren dertig een van de beste, bekendste en meest geliefde jazzpianisten in Amerika. Hij was met zijn leermeester James P. Johnson één van de uitvinders van de stride stijl. De rechterhand speelt eerst de melodie en improviseert daarop, terwijl de linkerhand op een soort hoempa manier het ritme aangeeft. Zijn vader was predikant en de zoon begeleidde hem. Op het orgel. Daar leerde hij muziek spelen. Als het er niet al is, zit er een mooi boek in de jazzpianisten die hun eerste muziek in de kerk speelden.

Fats Waller was populair met zijn liedjes die wereldwijd over de radio te horen waren. En wie geld had bezocht een club waar hij met zijn bolhoed en een fles whiskey het publiek door de sombere  crisisjaren na 1929 wist heen te slepen. Op een paar filmpjes op Youtube is nog altijd te zien hoe de altijd vrolijke man met muziek, ogen en forse wenkbrauwen het publiek in vervoering brengt. Waller was een begenadigd componist; Honeysuckle Rose, Black and Blue, Ain’t Misbehavin’ staan nog steeds op het repertoire van iedere zichzelf respecterende jazzband. Een ode aan zijn jeugd of aan zijn vader? Af en toe speelde Waller nog op het orgel. Er zijn platen van.

Soms verkocht hij zijn composities voor een paar tientjes. Een ander streek dan met de eer, maar Waller had vaak geld nodig. Niet alleen voor de enorme porties eten die hij aan kon en de gin die naar binnen gleed, maar ook voor zijn alimentaties.

Een vriend vertelde mij hoe hij als jonge knaap door een oudere dame was verleid en niet alleen met geschonken wijn en het draaien van plaatjes van Fats Waller. Al kom je zo wel in een goede stemming. Thomas Fats Waller zou het verhaal schitterend hebben gevonden. Helaas werd hij niet oud. Zijn arts had hem gewaarschuwd. Hij kon het eten en drinken niet matigen, net zo min als het spelen. Een van zijn nummers heet dan ook Handful of Keys.

Joel Vance (1979). Fats Waller. His Life and Times. London: Robson Books. I.g.st., hardcover. Gebonden, 179 pp., 1e druk. Met illustraties en bibliografie. € 15,50 (incl. verzending). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

De literatuur over de grote staatsman Winston S. Churchill is onuitputtelijk. De man was over een zeer lange periode politiek actief en velen hebben hem geportretteerd. Tot zelfs zijn vaste arts toe, die er moeilijkheden mee kreeg omdat het als ‘te privé’ werd beschouwd. De boeken over Churchill als politicus (niet allemaal positief) zijn legio, maar Sarah beschrijft hem als vader. Ze lagen nogal eens dwars.

Sarah was toneelspeelster en ze dronk erg veel. Dat deed vader Winston ook, al waarschuwde hij zijn dochter wel: zorg er voor dat jij de baas blijft over de alcohol en niet omgekeerd. Die goede raad werd niet altijd opgevolgd. Ik herinner me een foto dat Sarah staande wordt gehouden door een agent omdat ze in dronken staat een auto bestuurde. Die foto staat uiteraard niet in dit boekje. Wel een mij onbekende foto van Churchill en president Roosevelt in Yalta, vergezeld door hun dochters. Sarah draagt een militair uniform. En Sarah is er ook bij als die staatslieden met Stalin vergaderen.

Uit het boekje spreekt veel liefde voor haar vader en moeder. Aan haar moeder droeg ze deze bijdrage aan een meer volledig beeld van haar vader op.

Churchill, S. (1967). A Thread in the Tapestry. Londen: Andre Deutsch. I.g.st., hardcover. 101 pp., 1e druk. Met illustraties, prima exemplaar € 13,50 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong, ook over Churchill.

Jozef Israëls (1824-1911) werd in een joods gezin in de stad Groningen geboren. Zijn vader was een kleine commissionair in effecten. Jozef trok al vroeg naar Amsterdam. Het zou nog jaren duren voor Groningen een kunstzinnig centrum werd. Dat kwam dan vooral, veel later, door de groep van De Ploeg.

Israëls was één van de eerste schilders die, aangetrokken door het impressionisme en modernisme, naar Parijs ging. Van Gogh bewonderde hen. Zelf werd hij beschouwd als één van de grondleggers van de Haagse school. Schilderijen van dat genre worden regelmatig aangeboden op veilingen tegen schappelijke prijzen. Jozef Israëls is veel duurder. En dat was tijdens zijn leven al zo. Wie kon zijn werk betalen? Toen ik de biografie van de communiste en kunstcritica Mathilde Visser schreef, ontdekte ik dat er bij haar ouders rond 1900 al schilderijen van Breitner en vader en zoon (Isaac) Israëls hingen. De ouders van Mathilde waren zeer bemiddeld. Kunst was altijd iets voor de happy few en dat is zo gebleven. Helaas.

Tegelijk is het curieus dat Jozef Israëls, nadat hij zich permanent in Den Haag vestigde, vaak naar Katwijk en Scheveningen trok om daar het (arme) vissersleven uit te beelden. Met enige overdrijving kun je zeggen dat vader Israëls met penseel en doek uitbeeldde wat later Herman Heijermans met de pen beschreef in Op hoop van zegen. Vader Jozef hielp zijn zoon Isaac Israëls in de eerste fase van zijn werkzame periode. Hij schreef ergens dat hij hoopte dat de zoon met hulp van de Heere een betere schilder zou worden dan hij zelf was.

In 1879 werd Jozef Israëls ridder in de Kroonorde van Italië. Die toevoeging is natuurlijk van geen enkel belang, maar het klinkt sierlijk. Of er veel Nederlanders zijn geweest die deze Kroonorde hebben mogen dragen, weet ik niet. De antiquaren in Het Wasdom opteren slechts voor het ridderschap in de Orde van de Kousenband. Dit laatste uiteraard geheel terzijde.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong, bijv. over kunst, waaronder het schitterende boek over de schilderkunst van Jozef Israëls, inmiddels een klassieker.

De in Zuid Afrika geboren Abba Eban was voordat hij in 1966 minister van Buitenlandse Zaken van Israël werd vele jaren Israëls permanente vertegenwoordiger bij de Verenigde Naties. Hij was lid van de Mapam, de socialistische arbeiderspartij en werd gerekend tot de ‘duiven’. Het onderhandelen nam hij serieus en dus ook de mogelijkheden om tot vrede met de Arabische staten te komen. Er bleek weinig mogelijk. Eban geloofde niet in wonderen, maar het blijft verbazingwekkend hoe hij de tijd vond deze zeer leesbare geschiedenis in zijn vrije uren te schrijven. Hij schrijft nuchter en begint al met de mededeling dat het ontstaan van zijn volk schemerig is. Feiten en legenden zijn verweven tot een onontwarbaar geheel. Maar als er feiten zijn dan meldt hij die ook. Zo is en blijft voor hem Jezus een jood in woord en daad. Pas geleidelijk werd het christendom een godsdienst voor niet-joden. En zonder Paulus zou dat niet zijn gebeurd.

Bij Eban wisselen zich de hoogtepunten (grote filosofen, historici en andere geleerden) zich af met neergang en afslachtingen waarbij uiteraard de massamoord tussen 1940-1945 de nodige aandacht krijgt. Dat Eban voor de oorlog in Engeland heeft gestudeerd, is duidelijk te merken aan zijn geschiedschrijving: beheerst en duidelijk. Interessant, want vrijwel vergeten, is zijn beschrijving van het wantrouwen dat de overlevende joden na 1945 beheerste. Ze wilden niet in Polen of Duitsland blijven. Dat hun ouders en andere familie massaal was vermoord, kwam omdat ze geen eigen land hadden waarheen ze hadden kunnen vluchten. Daarom ‘moest er een eigen staat komen. Vanaf zijn vroege jeugd was Eban zionist. Zijn talenkennis (o.a. Arabisch) maakte hem tot een gezaghebbend politicus.

Vrijwel vergeten is ook dat in de jaren 1945-1948 de Labour regering misschien niet anti-joods was maar wel tegen de oprichting van die eigen staat. Ernest Bevin, de Britse minister van Buitenlandse Zaken, uitte zich zacht gezegd uiterst onvriendelijk over de plannen voor een eigen staat.  In Nederland was de PvdA heel blij dat er in Londen een zusterpartij de macht van Churchill overnam. Maar hoe er binnenskamers bij de PvdA over Bevin werd gedacht, zou nog eens beschreven moeten worden. Dat laatste terzijde, want daar gaat Ebans boek niet over.

Eban, Abba (1971). Mijn volk. De geschiedenis der joden. Amsterdam/Antwerpen: Keesing. I.g.st., gebonden in blauw linnen met smoezelig stofomslag. Roestvlekjes. Gebonden, 440 pp., met illustraties (fotokatern met o.m. afbeeldingen uit Amsterdam). Uit de collectie Igor Cornelissen € 14,50 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong, bijv. judaica

Vroeger was Jaap Meijer er druk mee: antisemitische passages opsporen bij bekende of minder bekende auteurs. Tijdens een interview verraste hij mij toen hij mij dergelijke passages toonde bij Menno ter Braak. ‘Dat had je niet verwacht, he?’ Nee, dat had ik niet verwacht.

Bij een reeks predikanten-schrijvers uit de 19e eeuw had Jaap ze voor het oprapen. En als de stukjes tekst niet van jodenhaat getuigden dan kwamen de joden er toch wel in voor als opvallend, vreemd sprekend, niet geheel betrouwbaar of (iets milder) uiterst gewiekst in de handel. Je moest in ieder geval altijd een beetje uitkijken met ze.

Tegenwoordig is Ewoud Sanders een bekwaam opvolger van Jaap Meijer, Hij verzamelt en bespreekt christelijke kinderboeken waarin joodse jongens en meisjes zich laten bekeren of dwars blijven liggen. De zending had het er druk mee. Sommige van die boekjes blijken nog in de handel te zijn.

Sabbath van de joodse (dat moet er bij) Herman Heijermans is niet van hetzelfde laken een pak, maar wekt wel bevreemding. In het afstotende  stijltje van de Tachtigers, doorspekt met jiddische woorden, zit een gezin  te genieten van de shabbessoep. Van een soepkip dus. ‘IJvrig op ‘t vlak van de tafel dekte nu Bekkie, handen in rap gebeweeg over schalen.’

Van joodse zelfhaat was bij Heijermans geen sprake: de joodse Esther de Boer – van Rijk liet hij niet voor niets jarenlang de rol van Kniertje met het pannetje soep in Op hoop van zegen spelen.

Eigenlijk wil je als je het leest daar niet tussen zitten. Kenners wisten dat het wel realiteit was in de van armoe walmende buurten waar gebrek aan alles was. Die buurt werd al lang voor de Tweede Wereldoorlog afgebroken. Heijermans schrijft levendig en was en blijft onze beste toneelschrijver.

De vis wordt nog steeds duur betaald. Anders dan vroeger. Het volk heeft nu misschien wel geld voor tarbot en tong, maar heeft het er niet voor over. Dan maar een gezinszak kibbeling: vis van onbekende herkomst in vette olie gebakken. Dit laatste natuurlijk terzijde, maar niet zonder hoop op zegen.

Naar aanleiding van: Heijmerans jr., Herman (1903). Sabbath. Eene studie. Amsterdam: H.J.W. Becht. I.g.st., gaaf exemplaar. Gebonden in linnen, 92 pp., 1e druk. € 19,00 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

“In Isaak Babel: Brieven naar Brussel (Moussault 1970) staat een foto van de schrijver en zijn vrouw Zjenja (Babel, die onder Boedjonny vocht bij de rode ruiterij, op zijn dertigste al een legende, later door Stalin uitgespuwd, afgevoerd, fijngeknepen) in de zomer van ’28 op het rimpelloze strand van het Belgische Saint-Idesbald, of all places! Naar zo’n foto kijk ik met meer ongeloof en verbazing dan ik kijken zou naar het eigenhandig gesigneerde statieportret van God de Vader zelf.” – Cees Buddingh

Die woorden schreef Buddingh in het literaire tijdschrift Maatstaf (jaargang 20, 1972-1973, p. 200) naar aanleiding van een foto van Isaak Babel en zijn vrouw Zjenja, zittend op het strand in West-Vlaanderen, ergens in de buurt van Saint-Idesbald. Het is een korte biografie, maar raak (even afgezien van het “rimpelloze strand”, maar wie maalt daar om?).

Ik verzamelde boeken van en over Babel. Isaak Babel werd in 1894 geboren in de joodse wijk Moldavanka van de havenstad Odessa. Zijn vader was een kleine handelaar. Op de middelbare school had Babel een uitstekende leraar Frans die hem Flaubert en De Maupassant leerde lezen en waarderen. Zijn eerste verhalen schreef Babel in het Frans. In de jaren twintig werd Babel de bekendste schrijver van het nieuwe Rusland. In 1940 werd hij doodgeschoten als trotskist en spion voor de Fransen. Hij had, na enkele weken verhoor en (dus) marteling alles bekend. Dat hij kort voor zijn executie alles introk werd pas na zijn rehabilitatie (na Stalins dood) bekend.

Toen ik in oktober 1967 voor de eerste (en laatste) keer in Odessa was, kostte het mij dankzij mijn dertig woorden Russisch weinig moeite om de wijk Moldavanka te vinden. En ik ontdekte zowaar het huis waar Isaak Babel had gewoond. In de buitenmuur was een plaquette geplaatst die hem in herinnering bracht. Ik nam er uiteraard een foto van, maar die is tot mijn grote verdriet al jaren zoek. Dat zoek-zijn geldt ook de verhalen waar Babel mee bezig was en die bij zijn arrestatie in beslag werden genomen. Het enige wat zijn nazaten in ontvangst mochten nemen was zijn ziekenfondsbrilletje. Misschien dat zijn onvoltooide werk nog eens uit de kasten van de geheime dienst naar boven komt.

In Nederland heeft Charles B. Timmer, van origine houthandelaar, die zich tijdens zijn verblijf in andere landen (Finland, Estland en Rusland) de daar gesproken talen eigen maakte. Hij zette zich tientallen jaren voor Babel in. Hij vertaalde diens werk en maakte ons westerlingen duidelijk hoe Babel – gevierd vanwege zijn verhalen over de Ruiterarmee – rond 1930 in moeilijkheden kwam toen onder Stalin de censuur strenger werd. In zijn eerste werken kwam Trotski voor als leider van het Rode Leger. Dat klopt ook. Babel had bij de cavallerie dienst genomen om er in 1920 bij te zijn toen het Rode Leger naar Warschau oprukte. Die vermelding van Trotski werd hem aangerekend. In de jaren dertig trad hij nog wel op tijdens schrijverscongressen, maar tijdens een van die bijeenkomsten vertelde hij vooral de stilte te eerbiedigen.

Babel had ondanks de steeds massalere terreur toch de stoutmoedigheid om het huis van Jezjov te bezoeken. Dat was de man die de terreur tot ongekende hoogte opdreef. Babel had eerder een verhouding met een vroegere vrouw van Jezjov. Wat Babel dreef om juist hem te bezoeken blijft raadselachtig. Wellicht was het Babels niet te stuiten nieuwsgierigheid. Hij wilde waarschijnlijk weten wat iemand dreef tot zulke monsterlijke daden. Buitendien was Jezjov een ongeletterde. Ook dat trok Babels nieuwsgierigheid. Toen Jezjov zelf werd gearresteerd, beschuldigde hij, om zichzelf te redden,  Babel ervan een Franse spion te zijn. Dat alles hielp niet. Jezjov én Babel werden vermoord, evenals de vrouw met wie Jezjov op dat moment was getrouwd.

Gruwelijkheden komen veelvuldig voor in het werk van Babel. Maxim Gorki had hem bij de aanvang van zijn schrijversschap aangeraden vooral ‘meer onder de mensen te gaan’. Die raad heeft Babel opgevolgd. Misschien iets te vaak en te veel.

Rest mij nog te vertellen dat ik mij tijdens mijn bezoek aan Odessa ook onder de mensen begaf en in een schitterend hotel met kroonluchters aan een tafel kwam te zitten met drie vrolijke Bulgaarse zeelieden die vergezeld waren van een wonderschone Russin die een weinig Engels sprak, een taal die de Bulgaren niet verstonden. De Russin die mij in het Engels vertelde dat ze aan mij de voorkeur gaf boven de zeelieden, gaf mij de opdracht hen ‘onder de tafel te drinken’. Dat lukte wel. De ober bleef maar schenken. Wodka, Krim champagne en nog meer wodka, maar de gevolgen… Ach, was Isaak Babel er maar bij geweest. Die zou er een schitterend verhaal van hebben gemaakt.

Babel, Isaak (1979). Verhalen & dagboekbladen [deel 1, 590 pp.] Toneelstukken & brieven [deel 2, 545 pp]. Amsterdam: Meulenhoff. Vertaling Charles B. Timmer. Met bibliografie, register, aantekeningen. I.z.g.st., als nieuw en zonder lezerssporen. Zeer gaaf exemplaar van het Verzameld Werk van Babel met de beide delen in één luxe zwarte box! € 42,50

Tirade, 7e jaargang, nr. 83 (november 1963). Special met verhalen over/van Isaak Babel, 737-800 pp. Goed.

Babel, Isaak (1966). Verhalen. Amsterdam: Moussault. Uit het Russisch vertaald door Charles B. Timmer. Matig, met bibliografische notitie, 370 pp., 3e druk.

Babel, Isaac (1964). The Lonely Years 1925-1939.  Unpublished Stories and Private Correspondence. New York: Noonday Press. Edited, and with an Introduction by Nathalie Babel. Translated from the Russian by Andrew R. MacAndrew, XXVIII, 402 pp. Redelijk (titelpagina deels losgescheurd, 2 losse fotopagina's). Halflinnen met omslag, fotokatern [met o.m. bovenstaande foto].

Babel, Isaac (1961). Collected Stories. Translated or revised by Walter Morison with an introduction by Lionel Trilling. Harmondworth: Penguin Books. Goed, vergeeld papier, 332 pp.

Het hele pakket Isaak Babel uit de collectie Igor Cornelissen (bovenstaande 5 titels & 6 boeken) - € 57,50 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Van jazz is niet alleen bijzonder dat het in New Orleans ontstond (een smeltkroes van blank, zwart, bruin, Frans, Italiaans, Joods enz.) maar ook dat het nog altijd wordt gespeeld.

Opmerkelijker nog dat het over de hele wereld navolgers kreeg. Jazzmusici speelden na het verschijnen in 1919 van de eerste grammofoonplaten met die ‘oerwoud muziek’ in Europa en zelfs in het deel van de Sovjetunie dat ten westen van de Oeral ligt. Later bleven musici in Europa (en ook nog Japan) hangen. De zwarte musici hadden minder last van discriminatie, ook er bleken nogal wat liefhebbers en kenners te wonen. Én de gages waren beter.

In het nieuwe Rusland van de communisten traden de saxofonist Sidney Bechet en de trompettist Tommy Ladnier op. Hun concerten werden uiteraard slechts door een kleine groep bezocht. Volgens één bron zat Trotski in de zaal. De jazz was ontstaan door een uiterst gemêleerd gezelschap en kreeg door grammofoonplaat en radio internationale allures. Onder Stalin werd het echter een droeve geschiedenis. De muziek was niet alleen Westers, maar werd ook als imperialistisch bestempeld. Verboden dus, net als in Duitsland onder Hitler. Starr beschrijft indringend de pogingen van Russen om er, toen het nog mocht, wat van te maken. Het lot was de doorzetters, zoals met alle “diversanten” niet goed gezind: het kamp en/of de dood.

Na Stalins dood veranderde er wat in de Sovjetunie. Benny Goodman mocht in de zomer van 1962 met zijn band komen en dat werd een groot succes. De nieuwe partijleider Nikita Chroesjtsjov was niet alleen aanwezig bij een van de concerten, hij nam ook deel aan de staande ovatie. De plaat die toen is opgenomen, heb ik nog en doe ik voorlopig niet weg. Starr weet te melden dat de Amerikaanse musici, ook na afloop van het optreden, doorspeelden met enthousiaste Russische artiesten. Er zal heel wat vodka hebben gevloeid. In ieder geval: jazz verbroedert; als het tenminste mag. Terzijde: veel van die Russische musici waren van joodse origine. Aan Amerikaanse kant was Benny Goodman niet de enige van joodse afkomst.

Frederick Starr (1983). Red & Hot. The Fate of Jazz in the Soviet Union. New York/Oxford: Oxford University Press. I.g.st., enige potloodaant. Uit de collectie van Igor C. (naast journalist, schrijver ook jazzmuzikant). IX, 368 pp., 1e druk. Met illustraties, met bibliografie en noten. € 25,00 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

Met vakantie naar Portugal. Het blijft hoog op mijn wenslijst staan. Ik was er vaak en vind de Portugezen heel vriendelijk en bescheiden. Toen ik het gesprek eens op hun kijk op vuurland Spanje bracht hoorde ik hetzelfde wat een gemiddelde Nederlander over Duitsland (van vóór Merkel) zou kunnen zeggen. Bij hun is alles groter en beter en ze maken te veel lawaai.

Dictator Salazar maakte niet zo veel lawaai (en hij is in Portugal nog altijd bij grote delen van de bevolking geliefd als een bescheiden heerser, wars van weelde, pracht en praal), maar hij schopte C. R. Boxer tegen het verkeerde been toen hij in een interview verklaarde dat Portugal het rassenonderscheid altijd had gemeden, ook als kolonisator.

Boxer, een veelzijdig historicus die Portugees las en sprak (evenals Nederlands), wist beter. Hij schreef boeken over Portugal als machtige staat met bezittingen in Zuid Amerika, Afrika, India en Oost Indië. Hij corrigeerde Salazar en schreef als reactie op het interview een kleine, maar pittige ‘correctie’. Het kwam hem te staan op een inreisverbod. Hij was niet meer welkom in Portugal. Na Salazar werd dat goedgemaakt.

Aan Boxer moest ik eens denken toen ik in een kroegje in Lissabon met een werkloze ingenieur in gesprek kwam. Het was een vriendelijke Portugees die goed Engels sprak. Hij vertelde me dat hij over enkele weken naar Mozambique ging. Vakantie? Nee, voor werk dat hij in Portugal niet kon vinden. Curieus: de vroegere kolonie verschafte werk aan een burger van zijn vroegere kolonisator. Zo ver is het met ‘ons’ Indië nooit gekomen.

Boxer, C.R. (1963) Race Relations in the Portuguese Colonial Empire (1415-1825). Oxford: Clarendon Press. I.g.st., hardcover. Gebonden, 136 pp., 1e druk. Met illustraties, met bibliografie en noten. € 35,00 (incl. verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

Judicus Verstegen (1933-2015) was een chemicus die promoveerde en werkte aan de universiteit van Amsterdam. Een knap geleerde die ook literatuur wilde schrijven. Het ging hem niet slecht af, maar met De koekoek in de klok kwam hij in moeilijkheden.

De roman speelt aan de Universiteit van Amsterdam en beschrijft de oplichting, het bedrog en de fraude. Een professor laat studenten voor zich werken en strijkt zelf het geld op. Bovendien sjoemelt hij met declaraties. Daar nog bovenop komen foute oorlogsverledens en moffenhoeren die zich in professorale bedden wentelden.

Professor J.A. Ketelaar, hoogleraar in de fysische chemie, meende zich in het boek te herkennen en dwong af dat er geen derde druk zou verschijnen. In diezelfde tijd voerde het communistische dagblad De Waarheid een actie tegen professor Kistemaker die in de oorlog gecollaboreerd zou hebben en bezig zou zijn met het maken van een atoombom. In de verhalen dook ook Ketelaar op als vriend (en beschermer) van Kistemaker. Ketelaar en Kistemaker hadden, dat staat nu wel vast,  tijdens de bezetting in Parijs gewerkt voor Cellastic, een wetenschappelijke spionageorganisatie van de nazi’s.  De actie bloedde dood, zoals veel acties, maar het vrat allemaal aan de schrijver Verstegen die in een psychiatrische inrichting werd opgenomen.

Er kwam een tweede druk, maar toen was het afgelopen. Verstegen werd bedreigd met processen wegens laster en had geen zin in vonnissen met dwangsommen. Het boek werd uit de handel genomen.

Literatuurkenners menen zeker te weten dat Willem Frederik Hermans zich met zijn Onder professoren stevig heeft laten beïnvloeden door Verstegens boek. Er is veel meer over te vinden over deze kwestie, maar die bronnen zijn alleen goed te begrijpen na lezing van dit boek. Verstegens boek wordt intussen een doodgezwegen meesterwerk genoemd. In het nieuwste nummer van De Parelduiker (2020, nr. 4, jaargang 25) is overigens een artikel van Sander Kollaard opgenomen over Judicus Verstegen.

Judicus Verstegen (1969). De koekoek in de klok. Roman over menselijke onmacht en tragiek tegen een achtergrond van twee conflicten aan een universiteit. Amsterdam: Querido. Redelijk [lichte vochtvlekken, leesvouwtjes in rug], paperback, 1e druk, 244 pp., reuzensalamander nr. 83. € 45,00. Uit de handel genomen. Zeer zeldzaam. Niet meer leverbaar.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

Hij schreef onder de naam Voline, maar werd geboren als Vsevelod Michailovitsj Eichenbaum (1882-1945). Zijn beide ouders waren arts. Hij studeerde rechten en kwam al jong onder invloed van het socialisme. Voline belandde bij het anarchistische deel. De rest van zijn leven lijkt op dat van veel Russische revolutionairen: arrestatie, gevangenschap, verbanning, vrijlating en, op de vlucht voor het tsarisme, exil.

Voline kwam eerst in Berljn terecht, daarna Parijs. De Duitse en Franse taal beheerste hij al. Engels zou hij in Amerika leren, het volgende land waar hij actief was zoals tienduizenden Russen die daar woonden. In 1917 kwam hij terug naar Rusland. Hij kreeg het al spoedig aan de stok met de bolsjewiki die hem arresteerden. Zijn boeken over 1917 en de onderdrukte opstand in Kronstad (1921) en de Oekraïne werden klassiekers, wat niet wil zeggen dat ze veel werden gelezen.

Het was Ben Sijes die mij op het boek wees. Sijes was van origine een radencommunist (zoals Herman Gorter, de astronoom prof. Anton Pannekoek en de werkloze metselaar Marinus van der Lubbe). Hij kreeg bekendheid als medewerker van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (en schrijver van een studie over de Februaristaking van 1941). Sijes bespeurde bij mij in de jaren zestig nog een zekere sympathie voor de Russische revolutie door Lenin en Trotsky. Voline zou mij daar wel van af helpen. Het heeft even geduurd, maar anarchist werd ik niet, al schrijf ik dan met veel plezier in hun blad De As.

Dat lijkt natuurlijk allemaal op afdwalen, maar dat is het niet.

De bekende anarchist Rudolf Rocker schreef een inleiding bij Voline’s boek over 1917. Daarin leest men veel meer over diens uiterst avontuurlijke leven dat in 1945 eindigde in Parijs.

Meer nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

Zeer waarschijnlijk ben ik de laatste journalist die de advocaat, politicus en schrijver Harford Montgomery Hyde (1907-1989) heeft gesproken. Dat was in 1989 in Kent / Tenderden waar hij een schitterend landhuis bewoonde. Ik bezocht hem om zijn mening te horen over de Nederlands/Britse spion George Blake die tot een zeer lange gevangenisstraf was veroordeeld, maar wist te ontsnappen en in Moskou opdook waar hij met alle egards werd ontvangen.

Douglas Hyde stond in Groot Brittannië toch al bekend om zijn wat men kan noemen afwijkende meningen. Als Parlementslid voerde hij menigmaal het woord ten gunste van homoseksuelen die (mits van het mannelijk geslacht) met zware straffen werden bedreigd. Hij was ook de eerste die een uitgebreide geschiedenis over de homoseksualiteit schreef. Douglas Hyde vond dat Blake een veel te zware straf had gekregen. Ik had hem over veel meer onderwerpen kunnen spreken, want Montgomery Hyde was ooit bij MI6, de Britse geheime dienst die in het buitenland opereert. We deelden een belangstelling voor spionage. Ik was buitenstaander. Hij niet.

Ik heb als journalist vaker Britten geïnterviewd. Ik bleef voor hen altijd een (onbetekenende) foreigner. Iemand van ver weg die er eigenlijk toch niks van begreep. Bij Montgomery Hyde had ik dat gevoel van vervreemding helemaal niet. Hij beschouwde mij als een soort vriend. Hij schonk mij zijn biografie over Oscar Wilde en verontschuldigde zich dat het een Duitse vertaling was. Van de Engelse oerversie had hij alleen nog zijn eigen exemplaar. De opdracht was in een wat bibberig handschrift zodat ik niet precies kan lezen op welke dag van welke maand ik hem bezocht. Ik meen 6 mei. Het was in ieder geval 1989 en op 10 augustus van dat jaar overleed hij betreurd door zijn derde vrouw. Want Hyde was zelf geen homo.

Ik herinner me nog dat ik met de schrijver/politicus door zijn tuin liep. Hij al zichtbaar breekbaar en leunend op een stok.

Nu loop ik zelf met een stok.

George Blake heb ik ook nog eens opgezocht. In Moskou. Het verslag kwam in Vrij Nederland. Blake sprak nog uitstekend Nederland, maar met een licht Rotterdams accent, de plaats waar hij opgroeide. Dit laatste terzijde.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

Over Frederik van Eeden weten de meeste lezers nog wel dat hij in het Gooi een kolonie stichtte. Walden. Idealisten deden er landbouwwerk en het geheel moest zichzelf bedruipen. De gewone Gooiers keken naar die vreemde stadse mensen die wortels verbouwden. Een marxistische essayist maakte het zaakje belachelijk in een nog steeds leesbaar stuk in De Nieuwe Tijd.

Van Eedens Kleine Johannes werd vroeger gelezen op middelbare scholen. Menigeen wist ook nog dat Van Eeden de anarchist Kropotkin bewonderde, met Sigmund Freud correspondeerde, psychiater was en zich op latere leeftijd bekeerde tot de katholieke kerk. Een veelschrijver die ooit invloed uitoefende.

Over Henri Borel, diplomaat en sinoloog, is minder bekend. Op boekenmarkten komt men nog wel zijn Zusje en Broertje tegen. Een boek dat niet zozeer door de inhoud als wel door de fraaie Jugendstil omslagen kopers trekt. Borel was een groot bewonderaar van Couperus.

De vriendschap tussen Borel en van Eeden ging ver. Van Eeden schreef hem in augustus 1897 vanuit Bussum: ’Er zijn hier bijna geen menschen, waar ik zoo op aan kan, als jou.’ De brieven gaan over schrijvers, kunst en God.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong, bijv. binnen de categorie literatuur.

De eerste editie van The Common People 1746-1946, een veelgelezen boek, dateert uit 1938. Cole was een sociaal historicus die dikke boeken schreef over de Sovjetunie. Cole had een zekere bewondering voor datgene wat er onder Stalin was opgebouwd. Een agrarisch land industrialiseerde, maar van de communistische dictatuur moest hij niets hebben.

De industrialisatie staat centraal in het boek dat hij met zijn zwager Postgate scheef. Uitvoerig staan de schrijvers stil bij de erbarmelijke levensomstandigheden van het gewone volk dat rond 1800 geen geld had voor vlees. Men at hooguit een stukje spek of een hutspot, maar vooral aardappelen at. Arbeiderskinderen zagen zelden melk. Wie de indruk had dat de Engelse historici vooral aandacht schonken aan de levensverhalen van hun koningen, generaals en admiralen, worden door Cole en Postgate op het goede been gezet. Uitvoerige inventarisatie van de lonen en kosten van levensonderhoud. En dan de industrialisatie en alles wat erbij hoort. In 1846, toen Nederland nog moest beginnen, bezat Engeland al een aardig uitgebreid spoorwegnet. Hun beschrijving van de vroege vakbeweging en de invloed van de coöperatieve beweging is bijzonder helder en boeiend.

Cole heeft, maar dit terzijde, nog een rolletje gespeeld na het overbrengen van een deel van het archief van het IISG naar Engeland toen directeur Posthumus rekening hield met een Duitse bezetting. Cole zorgde voor een veilige plaats van de vele kisten in Oxford.

Postgate is zo mogelijk. Hij schreef, net als zijn zwager, een groot aantal detectives en was bovendien een liefhebber van goede wijn en dito eten dat ver uitsteeg boven het gebruikelijke fish and chips. Postgate schreef over eten een Food Guide en propageerde het idee dat ook de arbeider moest leren goed en smakelijk te eten.

Cole en Postgate bevestigen mijn mening dat de Britten behalve goede historici ook levenskunstenaars hebben voortgebracht. En dat dan vaak in één persoon verenigd. In Nederland blijft het wat moeilijk zoeken naar gelijkwaardigen al weet ik dat dr. Jaap Meijer met zijn vrouw Liesje regelmatig zeetong ging eten in IJmuiden. En bovendien kon ik als gast proeven dat Liesje Meijer-Voet zelf ook uitstekend tong in roomboter kon bakken. Alle verhalen van zoon Ischa over het  ‘concentratiekamp voedsel’ dat hij thuis kreeg voorgezet ten spijt. Maar dat laatste is wel heel erg ver terzijde.

Cole, G.D.C. & Ramond Postgate (1963). The Common People 1746-1946. Londen: Methuen. I.g.st., 1e editie, met bibliografie, registers, illustraties (maps). €19,95 (inc. verzendkosten). Bestellen? Neem contact met ons op.

Napoleon was niet zo gecharmeerd van de ex-geestelijke Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord (1754-1838), die ook al door de paus werd geëxcommuniceerd vanwege zijn eed op de grondwet (1791). Toen de onderhandelingen niet liepen als Napoleon – de kleine man met het grote verlangen – wel wilde noemde hij Talleyrand, “een zijden kous vol stront”. Van Talleyrand die in 1754 in Parijs werd geboren, bestaan geen foto’s, maar we weten dat hij een wipneus had, enigszins mank liep en nogal hautain was. De ondertitel van de door de Britse politicus en diplomaat Cooper geschreven biografie geeft al veel aan. Hij wordt ook wel gezien als het prototype van de opportunist.

Hij diende vele koningen en andere heersers onder wie Napoleon. Tijdens het congres van Wenen in 1814 speelde hij zijn laatste rol. De schrijver Duff Cooper (ook hij kreeg zijn biografie, zelf meerdere; maar minder dan Talleyrand) is niet minder interessant. In de jaren dertig was hij een fel tegenstander van het aanpappen met Hitler. Churchill benoemde hem dan ook zijn oorlogskabinet als minister van Informatie. Na de oorlog werd Cooper ambassadeur in Frankrijk, een land dat hij liefhad. Hij was een warme pleitbezorger van goede betrekkingen tussen Frankrijk en Groot Brittannië.

De vertaalster is ook opmerkelijk. Zij was de tweede vrouw van de hoogleraar geschiedenis aan de Utrechtse universiteit: Gerhard Wilhelm Kernkamp, de schrijver die zich bij tijd en wijle meer literator dan historicus wist. Professor Kernkamp was een felle tegenstander van de benoeming van Pieter Geyl als zijn opvolger. Kernkamp moest niets hebben van Geyls Vlaams-nationalistische ideeën. Dat alles terzijde. Maar Talleyrand leidt nu eenmaal tot veel. In 1815 werd ruwweg het Europa geschapen zoals dat tot 1918 heeft bestaan.

Cooper, Duff (1948) Talleyrand. Speler met mensen en machten. Amsterdam: Meulenhoff. I.g.st, bladzijden enigszins verkleurd. Vertaling J. Kernkamp-Muijderman. Gebonden in linnen, 287 pp., 1e druk. Met illustraties, met bibliografie. € 17,00 (incl. verzendkosten). Neem contact met ons op.

Dat de CPN als enige als partij direct in het verzet ging, is bijna waar. De veel kleinere RSAP van Henk Sneevliet deed dat ook. Maar het was de CPN die als verzetspartij uit de oorlog kwam. Alleen de gereformeerden konden eveneens bogen op een groot aantal verzetsstrijders die hun dappere houding met een concentratiekamp of de dood moesten bekopen.

Het was een van de redenen dat de CPN bij de eerste naoorlogse verkiezingen tien percent van de stemmen kreeg. Partij in verzet is een eerlijk boek en dat is opmerkelijk omdat eerdere publicaties door partijgenoten vol zaten met omissies of leugens. De vroeger geëerde verzetsstrijder had voor het lidmaatschap bedankt of was ontmaskerd als spion van een buitenlandse inlichtingendienst. In dit boek komt bijvoorbeeld de vroegere voorzitter en lijsttrekker Gerben Wagenaar uitgebreid voor zonder vervalsingen. Dat kon in 1986 want toen was albedil Paul de Groot afgedankt en verdwenen.

Interessant in deze geschiedschrijving is ook dat de schrijfsters de naoorlogse legale edities hebben genoemd met hun redacties zoals in Meppel, Haarlem, Amersfoort, Den Haag en Rotterdam. In Amsterdam waren J. Hulsebos en J.B. Brusse stadsverslaggevers. Hulsebos werd later landelijk bekend als Jan Vrijman en schreef zijn laatste columns in Het Parool. J.B. Brusse is Jan Brusse die maar kort bij het communistische dagblad bleef om daarna vanuit Parijs voor Elsevier en de Groene Amsterdammer te schrijven. Hij was, maar dat geheel terzijde, een neef van Hans Brusse die voor Moskou spioneerde en in 1937, ook vanuit Parijs, spoorloos verdween. Jan Brusse is door de BVD nog even verward met zijn spoorloze neef.

En dat alles is nu volkomen geschiedenis geworden. Met hooguit nog een enkele negentigjarige die het meemaakte. Het boek is verkocht, begrijp ik van de kompaan, maar misschien kan iemand mij vertellen waar Hans Brusse is gebleven? Ik wil het graag weten. Want, met een variant op Erasmus’ non scholae sed vitae discimus: wij schrijven niet voor de verkoop [“niet alleen”, corrigeert de kompaan], maar voor het leven.

Galesloot, Hansje & Susan Legêne (1986). Partij in het verzet. De CPN in de tweede wereldoorlog. Amsterdam: Pegasus. Niet meer leverbaar

(Sir) Francis Harry Hinsley werkte tijdens de oorlog als cryptoanalist in Blentchley, een rustiek landelijk dorp waar tientallen dames en heren druk bezig waren met het ontcijferen van de geheime Duitse codes. Het duurde soms weken of maanden voor zo’n geheime boodschap was gekraakt. Hinsley’s hield zich bezig met de boodschappen die vanuit Duitsland naar de schepen werden gestuurd die bijvoorbeeld geallieerde convooien moesten aanvallen. Wist men zo’n code te ontcijferen dan bespaarde dat mensenlevens en materiaal. Na de oorlog werd Hinsley een gewaardeerd historicus.

De hier gebundelde artikelen zullen zeker zijn interesse hebben gehad. Christopher Andrew, specialist in Britse geheime diensten, schreef een boeiend stuk over de communistische mollen die sinds 1931 vanuit Cambridge bezig waren de Russen van geheimen te voorzien. Het waren allemaal spionnen uit de betere (= hogere) klassen Kim Philby, Burgess c.s.

Ik kocht het boek destijds omdat ik er wat aan dacht te hebben voor mijn boek De GPOe op de Overtoom. Spionnen voor Moskou,  Maar in de Essays gaat het vooral over groot Brittannië. Niet over Nederland.

Hoe de Tweede Wereldoorlog op het nippertje door de geallieerden werd gewonnen, valt te lezen in een studie over Churchill en de beslissing om in 1940 als enige de oorlog tegen nazi Duitsland voort te zetten. Als op 12 juni 1940 Churchill met generaal Ismay de vrijwel hopeloze situatie bespreekt zegt zijn militaire rechterhand generaal Hastings Lionel Ismay dat hij blij is dat de Britten de oorlog zullen winnen. Churchill is er minder van overtuigd: ‘Jij en ik zullen binnen drie maanden dood zijn.’

Maar die woorden bleven binnenskamers en voor de radio en in het parlement hield Churchill vol dat de uiteindelijke overwinning aan de democratie zou zijn. Dat zou nog vijf jaar duren en met een ontzagwekkend groot aantal offers: “We shall go on to the end. Never surrender. We shall defend our Island.” Een groot leider twijfelt aan het eigen voortbestaan, maar niet aan de eindoverwinning [video]

Langhorne, Richard (Ed.) (1985). Diplomacy and Intelligence during the Second World War. Essays in honour of F.H. Hinsley. Cambridge: University Press. I.z.g.st., 1e druk, gebonden in rood linnen. Gouden letteropdruk. Met portretfoto F.H. Hinsley. € 30,00. Bestellen? Neem contact met ons op.

Het boek waar Stoelinga op promoveerde verscheen in 1967. Het jaar dat de vijftigste verjaardag van de Russische Oktoberrevolutie werd herdacht en gevierd. Het laatste gebeurde in Moskou waar ik op het Rode Plein de marsmuziek hoorde en het defilé inspecteerde. Zo nam ik pas later kennis van Stoelinga’s onderzoek naar de Nederlandse kranten en tijdschriften die hun lezers trachten voor te lichten over de val van het tsarisme, Kerenski die kort aan de macht was en Lenin die met andere bolsjewiki (vooral Trotski werd genoemd) die hem aflosten.

Op de meeste redacties dacht men dat die ‘maximalisten’ maar kort aan het bewind zouden blijven. Over het algemeen waren de kranten slecht geïnformeerd. Alleen De Telegraaf had een medewerker ter plekke. De andere journalisten moesten op hun gevoel (of grote duim) afgaan. Het leverde soms rare stukjes op. Zoals een Lenin die gouden manchetknopen droeg met diamanten erin en een mevrouw Lenin die sjieke gewaden naar de laatste mode droeg. Wie ooit een foto zag van mevrouw Lenin, ofwel Nadezjda Kroepskaja, moet wel in lachen uitbarsten.

Het viel te prijzen dat Stoelinga nauwgezet al die gereformeerde, katholieke en liberale bladen doornam. Nog interessanter werd zijn boek omdat hij de twee uiterst linkse bladen niet vergat: het theoretisch marxistische tijdschrift De Nieuwe Tijd waar Herman Gorter, Willem van Ravesteyn en Anton Pannekoek in schreven en het dagblad De Tribune onder leiding van dezelfde Van Ravesteyn en David Wijnkoop. Met als kritisch medewerker de arbeider B. Luteraan. Zij waren de enigen die begrepen wat er in Rusland gaande was. Wat Stoelinga niet vermeldde (hij wist het niet of vond het niet de moeite waard) is dat Barend Luteraan de ‘maximaalste van de maximalisten’ in Zwitserland Lenin had ontmoet tijdens een internationale conferentie (in 1915). Lenin vroeg bij die gelegenheid naar Gorter: ‘Wie geht’s German Gorter’? want de h kon hij inderdaad niet uitspreken. Lenin had met veel instemming Gorters brochure over het Wereldimperialisme gelezen; een felle aanklacht zowel tegen de Engels-Franse regeringen als tegen de Duitse.

De marxisten spraken dezelfde taal. De Nieuwe Tijd en De Tribune bleven Lenin en Trotski met grote instemming volgen. De barsten in de vriendschap werden al snel zichtbaar, maar dat gebeurde pas na maart 1918.

In de jaren zestig van de vorige eeuw kwam een in Den Haag gestationeerde journalist van het persbureau TASS Luteraan nog eens uithoren over zijn herinneringen aan Lenin. Wat daarvan gekomen is, weet ik niet. Ook dat laatste heeft in het geheel niets te maken met Stoelinga’s werkstuk dat bij mij nog wel een vergelijking oproept met de situatie in Wit Rusland waar we op dezelfde dag dat de oppositie de straten vult de filmpjes kunnen zien en opposanten kunnen horen. Het leven wordt gevuld met terzijdes.

Stoelinga, Th. H. J. (1967). Russische revolutie en vredesverwachtingen in de Nederlandse pers. Maart 1917-Maart 1918. Bussum: Fibula - Van Dishoeck. Redelijk. Paperback, 224 pp., 1e druk. Met bibliografie en noten (€ 12,50, incl. verzendkosten). Mail ons of neem contact met ons op.

In deze stadsgids staat alles. Bijna alles, dus niet dat ik daar met mijn vriendin Anke jaren geleden de Aurora bezocht, langs het Finland station liep waar ik een flesje koshere vodka kocht om vervolgens op zoek te gaan naar een café. Ik kende er heg noch steg, maar liep mijn neus achterna die mij vaker hielp op mijn zoektochten door onbekende gebieden. Het is nog iets verder, zei ik zelfverzekerd steeds tegen Anke. En waarlijk, daar iets verderop, branden lichtjes. Een echt café, fatsoenlijk en toch Russisch. Ik hoefde mijn flesje niet aan te spreken, want ze hadden daar volop. Door de ramen keek ik naar buiten. Berkenbomen en licht sneeuwval. Ik zat meteen midden in een verhaal van Tsjechov of Poesjkin of welke Russische schrijver dan ook. Ik voelde me ineens heel erg thuis en kwam met mijn dertig Russische woorden een heel eind.

Hans Boland slaat me in alle opzichten. Hij heeft er gewoond, spreekt en schrijft vloeiend Russisch en kreeg prijzen voor zijn vertalingen. Ik doe zijn uitputtende gids weg omdat de kans dat ik nog eens in Leningrad (ik gebruik de oude naam nog maar eens) ook zonder Corona nihil is. Op de achterflap wordt Sint-Petersburg terecht een stad van glorie en gruwel genoemd. Die twee g’s waren er ook tijdens de Tweede Wereldoorlog toen de Duitsers er niet in slaagden de stad te veroveren. De hongersnood kostte honderdduizenden burgers het leven. Er moet zelfs kannibalisme zijn voorgekomen.

Boland schrijft met passie en dat houdt alles in. Liefde en nuchterheid. Over het Kirov ballet, het sovjet paradepaardje  dat ook in het buitenland volle zalen trok, vertoonde eigenlijk meer veredelde acrobatiek dan ware danskunst.

Voor de echte kunst neemt Boland je mee naar de Ermitage. Katherina de Grote kocht meer dan drieduizend schilderijen van Westerse kunstenaars aan. Maar er is veel meer te zien. Alleen voor de Ermitage zou je een paar dagen moeten uittrekken, maar toen ik er was, kregen we meen ik niet meer dan drie uur. De gids was onverbiddelijk. Ik zag er de De verloren zoon van Rembrandt en de tranen schoten me in de ogen.

Bij Boland valt zijn evenwichtigheid op. Hij noemt de door de nazi’s aangerichte verwoesten niet, maar beschrijft eveneens de door de bolsjewiki na 1917 aangerichte en onherstelbare schade aan in musea en aan kunstvoorwerpen. Dichteressen als Achmatova en Tsjoekovskaja die in Leningrad woonden, worden op de huid gevolgd. Waar woonden ze en wat is er van en over hen bewaard gebleven? Op een heel andere plek is het sigarettenpijpje van Dzerjzjinski te zien. Hij was de leider van de Tsjeka die de jacht inzette op alle tegenstanders van Lenin en Trotski. De man was meedogenloos en Boland noemt de Tsjeka dan ook het grote voorbeeld voor Hitlers geheime dienst.

Enkele foto’s zijn van mijn vriend Gerrit Oorthuys die mij vaak opbelt om over ‘de mensen van vroeger’ te praten. Soms komt hij naar Zwolle. Gerrit is door zijn moeder communistisch opgevoed, maar merkte dat de leer niet klopte.

Ik kan u niet verzekeren of u na het lezen in deze uitgebreide gids de ‘Russische ziel’ hebt ontdekt, maar Sint-Petersburg heeft in ieder geval geen geheimen meer voor u.

Boland, H (2005). Sint-Petersburg onderhuids. Een stadsgids. Amsterdam: Athenaeum - Polak & Van Gennep. i.z.g.st., als nieuw. Paperback, 365 pp., 1e druk. Met illustraties. Uit de collectie Igor Cornelissen. Met kaarten, register op straten en overzicht musea. € 22,50 (incl. verzendkosten). Bestellen? Mail of bel ons.

Eichmann. Een stipte bureaucraat (zoals Hannah Arendt en vele anderen dachten en schreven) of een fanatieke antisemiet?

David Cesarani schetst het beeld van de man als antisemitische bureaucraat die beide aspecten verenigde. Het accent ligt op de man die zonder enige aarzeling miljoenen joden de dood injoeg. Met op het laatste nog een massale slachting onder de Hongaarse joden. Adolf Eichmann was van het begin af aan een jodenhater.

Een gruwelijk en tegelijkertijd spannend boek. Cesarani, hoogleraar joodse cultuur en geschiedenis en directeur van de beroemde Wiener Library in Londen, schreef misschien niet de definitieve biografie (zoiets kan niet bestaan) maar wel een uitputtend levensverhaal. Inclusief dus het verhaal hoe hij zich na het einde van de oorlog (hij besefte ineens dat hij het ‘zonder leider ’moest doen) schuil wist te houden, kon ontsnappen naar Argentinië (waar veel andere nazi’s heentrokken, niet zelden geholpen door de katholieke clerus) en hoe de Mossad hem op het spoor kwam en ontvoerde.

Het proces van berechting was mij bekend door de krantenverslagen en boeken (en filmfragmenten op Youtube). Zijn terechtstelling en executie was voor mij nieuw. Israël had geen ervaring met de doodstraf en de uitvoering daarvan zodat in allerijl een kamer in de gevangenis moest worden verbouwd tot executieplek. Eichmann had een fles wijn gedronken en liep lichtelijk aangeschoten naar de galg. Een kap weigerde hij. In zijn laatste woorden prees hij Duitsland, Oostenrijk en Argentinië. Hij liet ook nog weten te sterven in de overtuiging dat God bestaat.

Meer nieuwe oude boeken in onze catalogus.

Naar aanleiding van: Cesarani, D. (2005). Eichmann. De definitieve biografie. Amsterdam: Anthos/Manteau. I.g.st., enkele leesvouwtjes in rug. Paperback, 431 pp., 1e druk. Vertaling Servaas Goddijn. Met bibliografie, notenapparaat, register en verantwoording van de illustraties. € 24,00 (incl. verzendkosten). Bestellen? Mail ons of neem anderszins contact met ons op.

De historicus en filosoof Theodore Zeldin werd in 1933 uit Russische ouders geboren aan de voet van de berg Carmel in het toenmalige Palestina. Zijn ouders emigreerden naar Engeland en daar ging Zeldin studeren. Hij werd een beroemd en veel geprezen man. Hij publiceerde veel, maar werd het meest geroemd om zijn indringende studie over het moderne Frankrijk. Zijn belangstelling was veelomvattend en niet te remmen. Het ging hem om de gewone Fransman. Wat dachten zij en hij? Hoe leefden ze. Wat lazen ze en wat aten ze? En hoe had zich dat ontwikkeld?

Ik herinner me van zijn onderzoek naar de Franse voeding dat eeuwenlang de beroemde Franse keuken helemaal niet bestond. De Fransen, voor het merendeel boeren, aten eenvoudige eenpansgerechten die in een ketel boven het houtvuur werd klaargemaakt. De boerenvrouwen hadden geen tijd en geen geld voor specialiteiten. De verfijnde Franse keuken kwam pas later op gang, niet in de laatste plaats in gang gezet door de vraag van buitenlandse toeristen.

Zeldine behandelt uiteraard de politieke voorkeuren van de Fransen, maar hij kwam tot de conclusie dat hun gezindte weinig invloed had op hun dagelijkse leven. Als zodanig bestond Frankrijk niet, wel Fransen en Francaises. Je kunt het zo gek niet bedenken of Zeldine onderzocht en beschrijft het. Zeden en gewoonten, de pers, religie (en dus antisemitisme), seksgedrag en het intellectuelendom, huwelijk en moraal, de kinderen en hun ouders. Wie zijn en waren republikeinen en waarom werden ze het?  Wie was trouwens een intellectueel? In statistieken werd daar bijvoorbeeld niet alleen toegerekend iedere officier in het leger, maar ook typistes en onderwijzers. Zo kom je een eind. Zeldine bestreed ook het gevoel dat iedere Fransman heeft die vindt dat hij en zijn landgenoten intelligent zijn. Toen de Franse ambassadeur in Londen Zeldine prees, vertelde hij dat hij niet alleen zijn land maar ook zichzelf door de boeken van Zeldine pas goed had  leren kennen.

Zeldine woont, als hij nog leeft (ik kwam zijn In Memoriam nog niet tegen), in de buurt van Oxford en hij houdt van schilderen en tuinieren. Over dat laatste zou ik met hem kunnen praten –  “Il faut cultiver son jardin” –  maar Frankrijk ken ik veel minder goed dan hij.

Theodor Zeldin (1973/'77). France 1848-1945. Ambition, Love and Politics & Intellect, Taste and Anxiety [2 dln.]. Oxford: Clarendon Press. I.z.g.st., resp. 823/1202 pp., hardcovers met stofomslag, 1e druk. Met bibliografie, notenapparaat. Uit de collectie Igor Cornelissen. € 35,00. Mail of bel ons voor de bestelling.

Jef Last (1898-1972) was ongetwijfeld een van de meest kleurrijke en veelzijdigste strijders ter linkerzijde. Hij was het voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Zijn beroepen vullen al een pagina, matroos, filmoperateur, spreker, dichter, romancier, schilder enz enz. Hij studeerde in Leiden Chinees maar brak die studie af om de klassenstrijd te voeren. Niet ten behoeve van zichzelf, want hij was geen arbeider en veel geld leverde het hem niet op.

Hij heeft met vrouw en kinderen jarenlang armoedig in de Amsterdamse Jordaan gehokt. Hij was op reis. Tijdens de Spaanse burgeroorlog was hij daar kapitein. Aan het front. Daar kwamen gedichten over. Hij was socialist, lid van Sneevliets partij (die tegen Trotski aan leunde), daarna van de communistische partij wat hem, nadat hij met André Gide door de Sovjetunie was gereisd, op woedende aanvallen kwam te staan. Last was een afvallige, een renegaat, vijand van de arbeidersklasse. Hoe dat kwam? Gide had zich na zijn reis uiterst kritisch over het Beloofde Land uitgelaten en Last was hem niet onmiddellijk afgevallen zoals de partij eiste. Last kon zich in vele talen redden. In Noorwegen (of was het Zweden?) sprak hij zijn toehoorders in hun taal aan. Gide, dat moet er toch bij, was homoseksueel. Last was biseksueel, hij scheidde van zijn vrouw, maar hertrouwde later met haar.

Er is Last wel verweten dat hij op te veel terreinen te veel deed. Niks was echt goed. Behalve dan zijn nooit versagende strijd voor een onafhankelijk Indonesië. Het leverde hem na de oorlog een uitnodiging van Soekarno op om in onze voormalige kolonie les te gaan geven. In het weekblad De Vlam (1945-1952) staan veel artikelen van Last die een tijd in de redactie zat. Hij had aan de illegale voorloper van De Vlam meegewerkt.

Harry Poeze ken ik als biograaf van de (half trotskistische) Indonesische revolutionair Tan Malakka die in Nederland voor onderwijzer studeerde en daarna een vooral illegaal leven leidde. Het moet een uiterst beminnelijke man zijn geweest, want Jacques de Kadt, nooit scheutig met aardigheden over de medemens, schreef in zijn memoires dat je wel een nurks mens moest zijn om niet van hem te houden. De gedichten van Last over de geknechte inboorling sprake Poeze aan. Het werd een leuk, geannoteerd boekje met een kostelijke omslag die een geschilderd portret van Last laat zien uit omstreeks 1930 door P.A. Begeer.

De annotaties zijn niet overbodig. Wie zou anders weten dat met de Beul van Buitenzorg de gouverneur-generaal jhr. De Graeff werd bedoeld? Hij was de man in wiens naam doodvonnissen tegen communistische opstandelingen werden uitgevoerd.

Ik heb Jef Last in zijn latere jaren nog gekend. Het begon met vijandschap en ging over in een halve vriendschap. En dat leidde er weer toe dat hij mij vroeg een voorwoord te schrijven bij zijn boek over Marinus van der Lubbe. Benieuwd wat ik daarover te lezen krijg in Rudi Westers biografie van Last, een studie die al jaren wordt aangekondigd. In Poeze’s eerste voetnoot (uit 1994 dus) lees ik dat die biografie ‘naar verwachting’ in 1995 zal verschijnen.

Mijn advies in het algemeen en voor een ieder is: kondig je publicatie pas aan als je je manuscript hebt ingeleverd en van de uitgever een waterdicht contract in handen hebt waarin alles staat geregeld. Niet alleen de datum verschijning, de omvang, de prijs, de rechten op eventuele verfilming, maar ook het aantal op te nemen illustraties. U kunt natuurlijk dat alles omzeilen door niets te schrijven. Maar antiquariaten moeten ook doorstromend materiaal hebben. Over dat soort zaken maakte Jef Last zich nooit druk. Hij had zijn hele leven wat te zeggen en schreef het op.

(Laatste nieuws: Rudi Wester laat zojuist (10 oktober 2020) weten dat haar biografie in januari 2021 zal verschijnen. Het wordt een dik boek van minstens 500 blz.)

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong? U kunt hier zoeken.

Hoewel hij net geen 98 jaar werd, heb ik Ferdinand Langen (1918-2016) nooit ontmoet. Erg jammer want als vriend van Bert Schierbeek, Gerrit Kouwenaar en Gerard Reve (e.v.a.) moet hij een vat vol anekdotes zijn geweest over de jaren dat deze later beroemde dichters en schrijvers nog op hun eerste literaire prijs wachten. Het was vooral armoede. Voor Langen duurde de schaarste te lang en hij dook de reclamewereld die hem dan weliswaar geen literaire roem bracht, maar wel een veel ruimer inkomen. Behalve voor reclamebureaus, werkte hij voor de Unilever.

Zijn vader was wethouder voor de ARP in Coevorden, ging in het verzet (Trouw groep) en stierf in het kamp Mauthausen. Of Langen daar ooit over schreef, weet ik niet. Zijn biograaf (is die er?) zal het ons vertellen.

Ferdinand Langen die als Egbert Pannekoek werd geboren (hij veranderde zijn naam wettelijk) debuteerde in Opwaartsche Wegen, een christelijk literair blad, waar meer Groninger schrijvers voor de oorlog in  begonnen.

Langen werkte op een schrijfmachine, wel een elektrische. Toen in zijn woonplaats Laren een schrijfmachine winkel stopte, kocht hij alle linten op. Maar het kwam er helaas niet van om zijn herinneringen op te schrijven.

Meer nieuwe oude boeken bij ’t Wasdom, bijv. literatuur

Over Charles Darwin (1809-1882) is en wordt nog altijd veel geschreven. Ook contra hem, want gereformeerden en evangelische christenen blijven op dit punt waakzaam. Zeker zo interessant is, althans voor de Nederlandse geschiedenis van de 19e eeuw, de vertaler van Darwin: Hermanus Hartogh Heys van Zouteveen (1841-1891). Hartogh Heys studeerde rechten en promoveerde op de statistieken van de provincie Drenthe. Hij had veel meer belangstelling voor de natuurwetenschappen en werd een warm pleitbezorger voor de onderzoekingen en conclusies van Darwin met wie hij jarenlang correspondeerde.

Hartogh Heys van Zouteveen werd vrijdenker en actief in de vereniging De Dageraad die hij financieel steunde. Hij raakte onder meer bevriend met de ex-predikant Domela Nieuwenhuis. Over Hartogh Heys is een uitgebreid lemma te vinden in het Biografisch Woordenboek van de Nederlandse Arbeidersbeweging.

In dat lemma wordt overigens geen aandacht geschonken aan de verbinding die Hartogh Heys legt tussen Darwin’s evolutietheorie en de godsdienstwetenschap. Meer specifiek: de aanpassing van het fenomeen van de waarneming & de denkbeelden aan wat nodig is voor overleving van de soort (Over den oorsprong der Godsdienstige denkbeelden van een evolutionistisch standpunt (Amsterdam 1883). In dit verband wees Hartogh Heys op het werk van de Italiaan Tito Vignoli, een vroege voorloper van de projectietheorie die later in Nederland door Fokke Sierksma werd opgepakt. Tito Vignoli was op dit terrein erg origineel. Dit terzijde, het thema komt misschien nog eens hier terug bij de bespreking van de Nederlandse vertaling van Mythe e Scienza van Vignoli uit 2017 (vertaling Gerrit Drost (1946-2011) en Maggy Wishaupt), zo schreef mij de kompaan.

In de vertaling van dit werk van Darwin is een uitgebreide inleiding van Hartogh Heys van Zouteveen opgenomen. Het boek is uitgegeven bij E & M. Cohen die een geheel eigen plek innam binnen de Nederlandse uitgeverswereld, maar ook dit terzijde.

Darwin, C. (1884). De afstamming van de mensch en de seksuele teeltkeus. Arnhem/Nijmegen: Gebr. E. & M. Cohen. Goed, maar mist een tweetal afbeeldingen (uitgeknipt door 'n barbaar of Homo rudolfensis). VIII, 513 pp., VI, 3e druk. Met illustraties vertaling en inleiding door H. Hartogh Heys van Zouteveen. Uit de collectie Igor Cornelissen, incl. krantenknipsels. € 21,00 (incl. verzendkosten). Bestellen? Mail ons of neem contact met ons op.

Meer nieuwe oude boeken bij ’t Wasdom

Ben Knapen studeerde geschiedenis aan de katholieke universiteit van Nijmegen. In de journalistiek bouwde hij een goede naam op als buitenlandse correspondent van de NRC en van 1990 tot 1996 hoofdredacteur van dat blad. Wat wil een mens, tenminste als stukjesschrijver, nog meer?

Knapen veroverde een doctorstitel met een proefschrift over de (moeizame) betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en Nederland. De communisten in het parlement (eerst David Wijnkoop en dr. Willem van Ravesteyn) ijverden voor handelsbetrekkingen en ook het Nederlandse bedrijfsleven deed wat schuchtere pogingen, maar de politieke afstand was te groot. Bovendien lag koningin Wilhelmina dwars. Een van haar grootmoeders was een Romanov, telg uit het door de bolsjewiki in 1918 vermoorde tsarengeslacht. Pas in 1942 gaf Wilhelmina toe. Moskou was mede-geallieerde geworden. Dat alles heeft Knapen vlot en nauwgezet beschreven. Ik schreef er indertijd een zeer positieve recensie over in Vrij Nederland.

Met Knapen zelf verliep het wat brokkeliger. Hij ging voor het CDA de politiek en was twee jaar staatssecretaris voor Europese Zaken, liet zich daarna opnemen in de Raad van Bestuur van de PCM, dat wanbestuur werd verweten, maar kon vertrekken met anderhalf miljoen vertrekpremie. Daarover was veel te doen. Het deed zijn naam geen goed. Een week na de oprichting verliet hij het Republikeins Genootschap. Dat was volgens hem trouwens toch al opgezet als scherts club.

Datzelfde zal hij niet zeggen van de Eerste Kamer, want daar zit Knapen nu in als senator voor het CDA. Maar dat alles laat onverlet dat Knapen over de de lange weg naar Moskou een uitstekend boek schreef. En daar letten wij op in ’t Wasdom.

Ben Knapen (1985). De lange weg naar Moskou. De Nederlandse relatie tot de Sovjet-Unie, 1917-1942. Amsterdam/Brussel: Elsevier

Meer nieuwe oude boeken, bijv. over geschiedenis

Rudy Kousbroek (1929-2010) was een veelschrijver, maar gelukkig ook een veelweter met belangstelling voor en kennis van veel onderwerpen. Over kindergeluk in Denemarken schreef hij even makkelijk (zo lijkt het althans), als over oude pornografie of de eerste treinen in Frankrijk.

In Parijs heeft hij trouwens jaren gewoond en raakte er bevriend met Nederlandse schrijvers en dichters die allemaal voelden dat het leven buiten de Lichtstad koud en bekrompen was. Kousbroek leerde er zijn eerste vrouw Ethel Portnoy (1927-2004) kennen die meen ik later kookboeken schreef.

Anathema’s laat een man zien die, hoewel niet bij iedereen geliefd (er kwamen hevige ruzies met Reve en Jeroen Brouwers), over veel onderwerpen met kennis van zaken schreef. Het boek is een koopje, zeker voor liefhebbers van (meestal oude) gewaagde afbeeldingen. Kousbroek drukt ze af als illustratie bij zijn analyse van de betekenis van het opheffen van alle restricties op pornografie in Denemarken.

Elders vraagt hij zich af of het homohuwelijk (‘met alle bijbehorende rituelen’) het einde is van de grensverlegging in de heersende moraal. Of valt er nog meer te verwachten?

In Amsterdam kun je nog wel zo’n exotische naam tegenkomen: Teixeira. Vega, Palache. Meestal komt er dan komt dan nog wat achteraan, bij voorbeeld Rodrigues. Dubbele namen dus.

Het gaat om de nazaten van eeuwen geleden naar Amsterdam (vaak via Antwerpen) hierheen gekomen, onder dwang tot het katholicisme bekeerde, joden die terugkeerden tot het geloof van hun vaderen. Serfardische joden. Hun synagoge, snoge genoemd, is nog net geen museum, want er worden nog diensten gehouden. De snoge is een architectonisch pronkstuk van de hoofdstad waar het verkeer omheen raast: langs het standbeeld De dokwerker dat herinnert aan de Februaristaking van 1941 toen het Amsterdamse proletariaat het werk neer legde als protest tegen de arrestatie van ruim vierhonderd joden. Een solidariteit die volgens sommige geschiedschrijvers uniek is in Europa. Ik heb wel eens mee gedefileerd en keek dan met ontzag naar die enorme synagoge, waar ooit de gelovigen naar binnen stroomden. Daar waren na 1945 alleen nog restjes van over die, nu nog, hun tradities in stand houden.

Izak Prins (1887-1968) heeft de herkomst en eerste jaren van de Portugese joden nauwkeurig geboekstaafd. De bibliografie in zijn studie naar de vestiging van de Marranen in Noord-Nederland is indrukwekkend. Izak Prins was geboren in Dinxerperlo waar zijn vader een tapijtfabriek bezat. Prins studeerde rechten en was tussen 1918 en 1922 advocaat in Amsterdam. Daar richtte hij het Genootschap voor de joodse wetenschap op. Hij verhuisde later naar Brussel om van daaruit beter toegang te hebben voor zijn studies in archieven naar de oorsprong van de Maranen. Zijn studie naar de Marranen dateert uit 1927.

Prins was al jong zionist, kon in de oorlog met zijn vrouw naar Zwitserland ontkomen en overleed in 1968 in Jeruzalem. In het boek staat een opmerkelijke bewering van Prins: ‘De Marraan, voor wien  religie tot middel en zoo tot leugen werd, voor wien leven alleen macht kon betekenen, was de gepraedestineerde Renaissance mensch.’ (…) Zijne hoogere levenswaarden waren bezit en genot, wetenschap en eer.’ Enfin, dat gold wellicht sommige Marranen in Spanje en Portugal. Anderen emigreerden en vestigden zich deels in de Noordelijke Nederlanden. Die vestigingsgeschiedenis wordt door Prins beschreven. Overigens heb ik niet zo lang geleden een nazate van een geleerde met een Marraanse voorgeschiedenis op bezoek gehad. Haar overgrootvader, Samuel Palache, was hoogleraar in de semitische talen aan de Amsterdamse universiteit, maar dit geheel terzijde.

Helaas ontbrak mij de tijd na te gaan of Prins’ opvattingen toen het boek werd geschreven ook tot tegenspraak hebben geleid. Zijn thematiek is intussen boeiend genoeg. Het boek is overigens uitgegeven door Menno Hertzberger, medeoprichter van de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren en naamgever van de Menno Hertzbergerprijs.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong, bijv. over judaica.

Izak Prins (1927). De vestiging der Marranen in Noord-Nederland in de zestiende eeuw. Amsterdam: Menno Hertzberger. I.g.st., gebonden in halflinnen band, X, 246 pp. Uit de collectie Igor Cornelissen, zeldzaam, 39,50 euro. Mail ons om te bestellen.

De uiterst levendige reconstructie van het wilde leven op de uitgewoonde villa Jagtlust in het Gooi werd een bestseller. En dat begrijp ik want al ben ik er nooit geweest, ik kende vele personen die er werden toegelaten door de hoofdbewoonster Fritzi ten Harmsen van Beek (1927-2009). Zij zwaaide er de scepter als ze er tenminste nuchter genoeg voor was. Er werd er wat af gedronken en gesnoven.

Fritzi had als kind per ongeluk een gesprek tussen haar ouders afgeluisterd. Ze kreeg te horen dat haar moeder haar verschrikkelijk lelijk vond met haar brilletje en “monsterlijk grote voeten.” De pijn van die afwijzing zou volgens Maaike Meijer, haar latere biografe, als een rode draad door haar leven lopen. Was het dat gapend gemis dat om vervulling vroeg?

Remco Campert (1929) hield het op Jagtlust, hoewel getrouwd met Fritzi, niet lang vol; Je kwam er niet tot werken. Het was er altijd feest. Voor mij was de grote onthulling dat de door mij vereerde disckjockey Pete Felleman er ooit ook zijn opwachting maakte nadat hij zijn auto, dwars door het glas heen in de serre stalde. Felleman, groot kenner van jazzmuziek die, zo leek het, de platen al in zijn bezit had voor ze waren uitgebracht, meende ook recht te hebben op de titel ‘verloofde’ van mevrouw Fritzi.

Er waren vele tijdelijke verloofdes. Bijna allemaal zeer tijdelijk. Ook Reve kwam er en als ik me het boekje me goed herinner, kwam het er ook eens tot de daad. Was het met een man of met een vrouw? Wie het wil weten kan zich tot het Wasdom wenden.

Annejet van der Zijl (2003). Jagtlust. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar. I.g.st. met lichte vochtschade (beperkt tot fotokatern, onderaan), 153 pp., met bibliografie, personenregister, verantwoording en fotokatern, incl. krantenknipsel van Jean Pierre Rawie n.a.v. biografie Maaike Meijer (Hemelse mevrouw Frederike [=Fritzi]) met enige corrigerende opmerkingen van J.P. Rawie. Uit de collectie Igor Cornelissen. € 8,50, mail ons voor deze bestelling. Niet meer leverbaar

Meer nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong, bijv. biografieën

Wijlen mijn vriend de uitgever Rob van Gennep had vaak een fijne neus als hij de rechten van buitenlandse boeken moest kopen. Sartre’s biografie verscheen in Frankrijk in 1985 en twee jaar later was de Nederlandse vertaling er al. Geen kinderwerk voor zo’n dikke pil. Ik heb hem eens gevraagd waarom het boek in Nederland zo’n succes werd, Het was voor de uitgeverij echt een bestseller. Wel, antwoordde Rob, in de eerste plaats was Annie een buitengewoon aantrekkelijke, heel vlot sprekende vrouw, in de tweede plaats kwam ze met het boek op de televisie en in de derde plaats waren er nog heel wat oudere mannen die zich herinnerden dat ze ooit in de jaren vijftig ook, gehuld in zwarte coltrui, op het Leidseplein de existentialist hadden uitgehangen.

Bij dat alles blijft het een uitputtende, goed geschreven biografie die de man neerzet zoals hij was; schrijvend in het verzet, maar geen verzetsstrijder. Vaak tegen de communistische partij aanhangend, maar nog vaker twijfelend. Typisch iemand van de Derde Weg. Beide kanten deden foute dingen. Geen wonder dat hij ruzie kreeg met schrijvers als Arthur Koestler die in Moskou het grote gevaar zagen.

Ik zelf, hoe dacht ik over Sartre? Ik was vooral benieuwd hoe een man die zo veel in café’s rondhing, zo veel vrouwen (ondanks die rare kop van hem)  met succes het hof maakte, en ook hoe hij zo’n omvangrijk oeuvre op de plank kreeg. Ik ben zelf ook eens gaan kijken in Les Deux Magots en Flore, pleisterplaatsen van de Sartrianen, maar daar lag het antwoord niet. Annie Cohen-Solal onthulde dat Sartre (al of niet met zijn ook al niet erg trouwe kompaan Simone de Beauvoir) vaak en veel opwekkende pillen slikte. En daar waren natuurlijk ook altijd zijn gedienstige hulpen, meestal van het vrouwelijke geslacht. Hij had geld, want zijn boeken werden in vele talen overgezet.

Jaren geleden logeerde ik in een hotelletje in Montparnasse en besloot het kerkhof te bezoeken. Het graf van Sartre en De Beauvoir was niet moeilijk te vinden. Direct bij de hoofdingang. De steen echter voor de valselijk beschuldigde kapitein Alfred Dreyfus leek wel verstopt. Dat was een lange zoeken. Ook bij zijn graf raakte ik lichtelijk ontroerd. Het boek van mevrouw Cohen-Solal zou nog vollediger zijn geweest als ze een foto had afgedrukt waarop te zien is hoe de zeer erudiete Sartre in zijn laatste periode met een maoïstisch blaadje staat te colporteren. Dat was toch wel erg zielig. Een beetje dom ook. Ja, een afgang der wateren, zou mijn kompaan zeggen. Opmerkelijk vind ik dat de Nederlandse vertaling mede tot stand kwam dank zij financiële steun van het Franse ministerie voor cultuur. Zo zijn ze daar, zij wel.

Annie Cohen-Solal (1987). Jean-Paul Sartre. Zijn biografie. Amsterdam: Van Gennep. Paperback met flappen. Met register, bibliografie, noten, 610 pp. Geïllustreerd (twee fotokaternen). Uit collectie Igor Cornelissen. € 10,00. Verkocht.

Laten we hem HS noemen, de boekenverzamelaar die onlangs een selectie uit zijn boekenkast afstootte. “Boeken zijn notoire stofverzamelaars die ruimte innemen en je wilt ook wel eens wat nieuws”, zei hij. Ook hier staat oud haar plek af aan nieuw.

Als ik mij niet vergis had HS ooit iets met het personalistisch socialisme. Uit de deelcollectie blijkt sterke belangstelling voor de ideeëngeschiedenis van het socialisme. Ik zie boeken van Willem Banning, Gerardus van der Leeuw, Hendrik de Man en Henriette Roland Holst, maar ook marxisten van ander kaliber zijn vertegenwoordigd (Ger Harmsen, Siep Stuurman).

Een heel aardig boek is Arbeidsvreugde van Hendrik de Man die daarin beschrijft wat de zin in arbeid vergroot of juist belemmert. Feitelijk een uitdieping van het aan Marx ontleende begrip ‘Vervreemding’ dat volgens mij tot op de huidige dag actueel is. Over Marx gesproken, de klassieke biografie van Marx van Frits Mehring ontbreekt niet aan de collectie (geautoriseerde vertaling van Jan Romein).

Plaatjesboeken zijn er ook en ik bedoel dat niet denigrerend. Zo is er de buitengewoon interessante systematische toegang tot de socialistische, wat zeg ik, de proletarische liederencultuur van Jaap van de Merwe (Gij zijt kanalje! heeft men ons verweten. Het proletariërslied in Nederland en Vlaanderen) met registers op personen, titel en eerste regel. En dan zwijg ik nog over het eveneens rijk geïllustreerde boek van Martin Schouten. Plaatjesboeken zijn een mooi middel in het onderwijs. Een plaatje zegt immers meer dan duizend woorden en die negenhonderdnegenennegentig woorden kunnen daarna altijd nog.

Er zit ook een werk bij van Michel Foucault, de filosoof die systematisch aandacht schonk aan de marginalen in de cultuur, de “afwijkenden” op het terrein van seksualiteit of op psychisch gebied. In het huidige debat over het al dan niet bestaan van systemische uitsluiting (in maatschappelijke structuren en/of middels taal) kan men bij hem inspiratie vinden. Toen ik in de jaren negentig bij de opleiding Social Work een serie colleges verzorgde over marginaliteit was Foucault er altijd bij (op papier dan). Het college over Foucault en marginalisering besloot ik met het adembenemende gedicht van Gerrit Achterberg (Spreekuur voor doktoren en professoren in ziel en taal). Als je dat gedicht – uit de bundel Blauwzuur – tot je laat doordringen behoef je de boeken van Foucault niet meer te lezen, maar dat schrijf ik hier maar niet op. Ik heb tenslotte ook een winkel.

Vorige week verkocht ik drie boeken uit het oeuvre van Jan Hendrik van den Berg (1914-2012) en het vierde wordt direct na de betaling verzonden, maar zijn Kleine psychiatrie heb ik nog steeds in mijn bezit. De cultuurcriticus, psychiater en schrijver Van den Berg was een veelzijdig man. Als jongen bezocht hij met regelmaat het klooster in Diepenheim, determineerde er planten en dieren en schreef er als tiener artikelen over. In 2001 bezocht ik hem in Antwerpen waar ik zijn bibliotheek en vlinderverzameling bewonderde.

Eerder had ik mij bij Hindericks & Windericks de collectie Van Van den Berg aangeschaft met de bedoeling daarmee een groots werk te verrichten. Een paar maanden later interviewde ik hem, maar verder kwam het nooit.

Ik denk niet dat ik er ver naast zit als ik stel dat Jan Hendrik van den Berg aan het einde van zijn succesvolle boek Kleine psychiatrie zijn zelfportret schildert. Ik stel mij voor hoe hij daar zit. Achter zijn schrijftafel, een bijkans negentiende eeuwse geleerde en ietwat recalcitrante man. Hij verkneukelt zich om dat wat komen gaat: het einde, maar een schitterend einde. Eerst beschrijft hij de kenmerken van psychische gezondheid aan de hand van Kenneth Soddy die hij overnam uit de vertaling van Rümke:

De gezonde beantwoordt aan de eisen van het leven zonder te grote inspanning (1); zijn ambities liggen binnen de speelruimte van praktische verwerkelijking (2); De gezonde heeft een scherp en schrander inzicht in eigen kracht en zwakte (3); Hij kan behulpzaam zijn, maar ook hulp aannemen (4) en daarna nog vier respectabele criteria. Een omschrijving voor gemoedelijken, inschikkelijken, aangepasten, zo voegt Van den Berg er aan toe.

Dan komt Van den Berg met zijn eigen lijst, de lijst voor durvers, originelen, bezielden en andere hemelbestormers. Die lijst is uiteraard veel leuker en past de vitalistische Van den Berg als zijn eigen jas:

“De psychisch gezonde mens is bereid te leven met een uitputtende, slopende, mocht het nodig zijn dodende inspanning. Zijn ambities overtreffen alles wat verwerkelijkt kan worden. Hij wenst zich niet bezig te houden met zichzelf. Hij kan weigeren hulp te bieden, en weigert dikwijls aangeboden hulp. Hij is ellendig bij mislukking, en verrukt van succes. Hij durft vrienden van zich te verstoten, en neigt tot agressiviteit. Men zal vinden dat hij te hoge eisen stelt, want hij houdt voor waar en waardig al datgene wat het leven waar en waardig maakt, menselijk maakt, in volle en felle, onherhaalbare zin heerlijk maakt – omdat hij zich voortgejaagd weet tussen geboorte en dood, deze twee uitersten, die hem levend houden en hem ertoe brengen niets zo suspect te vinden als een complete gemoedsrust.”

Tot zover Van den Berg. Altijd als ik de, weliswaar slinkende, collectie van Van den Berg in de boekenkast zie staan, vergaat mij de rest van mijn gemoedsrust. Natuurlijk, zijn Metabletica, zijn proefschrift en nog wat dingetjes bewaar ik vooralsnog. De rest kan weg, een lijst voor hemelbestormers. Is dat verraad?

Het geheugen vervaagt bij velen snel en jongeren ‘weten al helemaal niks meer’, zegt men. Maar dat Adriaan Roland Holst (1888-1976) de prins der dichters werd genoemd en dat hij een neef was van de socialistische dichteres Henriette Roland Holst (“tante Jet”) zal nog wel bekend zijn.

Dit boek is een verslag van zijn gesprekken met Carmiggelt. Simon Carmiggelt (1913-1987) werkte al voor het illegale Parool en werd na de bevrijding de geëerde en geliefde schrijver van de vaste rubriek Kronkel, cursiefjes waarin het dagelijkse leven (vooral in de kroeg) afwisselend vrolijk of somber (beiden ineen kon bij hem ook) werd beschreven.

Carmiggelt was meer: hij bracht in zijn radiogesprekken vrijwel vergeten of in onbruik geraakte schrijvers in herinnering zoals Nescio en Willem Elsschot. Daar moeten we hem dankbaar voor zijn. Carmiggelts kennis van literatuur en kunst kwam hem te pas tijdens zijn gesprekken met Roland Holst. Die had in en buiten eigen land veel kunstenaars ontmoet en wist ook wel eens wat. Zo vertelt hij over Rilke die in die tijd helemaal verrukt was van een misschien niet mondaine, maar wel zeer amusante en intelligente vrouw: Nimet Eloui Bey. Rilke stuurde haar elke dag bloemen, zo tekent Carmiggelt op uit de mond van Roland Holst die overigens zelf ook een liefhebber was en het damesbezoek beminde. Ik heb gehoord of gelezen dat hij nadien altijd een kruisje of rondje in zijn notitieboekje zette.

Simon Carmiggelt heb ik slechts eenmaal ontmoet, maar tot een gesprek kon het niet komen omdat hij volstrekt laveloos was. In zijn krant is hij eenmaal tegen mij uitgevaren. Toch had ík gelijk, maar dat terzijde.

Het uiterst verzorgd uitgegeven boekje bevat een lijst met aantekeningen en een chronologie van het leven van Adriaan Roland Holst.

Roland Holst, A. (1981). Ik herinner mij. Radiogesprekken met S. Carmiggelt. Bezorgd door Dirk Kroon. 's-Gravenhage: BZZTôH. I.z.g.st., met stofomslag, 135 pp., met aantekeningen & noten + chronologisch aanhangsel. € 14,95 (incl. pak- en portokosten). Mail of bel ons, zie contactpagina.

De herinneringen van Meyer Sluyser (1901-1973) aan vooroorlogs joods Amsterdam werden destijds als zoete broodjes verkocht. Overal lovende recensies. Een van de weinigen die destijds een zuur woord liet valen was dr. Jaap Meijer die van ‘het versluyseren’ sprak. Jaap Meijer bedoelde ermee dat het joodse Amsterdam te veel werd volgepropt met weliswaar arme, maar toch vooral lieve, solidaire mensen.

Later bleek dat Sluyser er soms historisch naast zat. In een verhaal over de geheim agent Oreste Pinto (1889-1961), als Portugese jood in Amsterdam geboren, laat hij Pinto vertellen hoe hij de ene na de andere Duitse spion bij het verhoren tot een bekentenis wist te dwingen. Dat mag in een aantal gevallen waar zijn geweest, wat Sluyser niet vertelde is dat Pinto zich soms aan oplichting schuldig maakte, na de oorlog liefdesbetrekkingen met gedetineerde, foute dames onderhield en in het algemeen zijn werk voor de diverse geallieerde geheime diensten danig overdreef. Maar dat alles neemt niet weg dat Meyer Sluyser een geweldige verteller was en dat ik bij het lezen van sommige van zijn verhalen de ogen niet droog kan houden.

Sluyser heeft mij, enkele jaren voor zijn dood, nog eens ontboden in zijn huis in Bussum. Of ik zijn biografie wilde schrijven. Dat heb ik niet gedaan. Er was te weinig documentatie over zijn vooroorlogse jaren en ik vermoedde (wist wel zeker) dat Sluyser zich nadrukkelijk met mijn schrijverij zou gaan bemoeien. Twee kapiteins op één schip zijn drie stuurmannen te veel. Maar deze zelfbedachte zegswijze geheel terzijde.

Meyer Sluyser (z.j.). Als de dag van gisteren ... [Amsterdam]: Het Parool/De Nieuwe Pers. 252 pp., illustraties  van Wim Bijmoer, goed, hardcover, met originele stofomslag (ietwat rafelig). Uit de collectie Igor Cornelissen, € 13,50 (incl. verzendkosten).

Méér judaica bij Cornelissen & De Jong

Het kon niet missen. Ook het standbeeld van Churchill in Londen moest besmeurd worden. De man was immers een racist, een vrouwenhater, alcoholist, een antisemiet en een kolonialist.

Ik heb jaren geleden eens vol bewondering voor een standbeeld van hem gestaan aan de rand van Londen. In het kiesdistrict Epping dat hij twintig jaren in het parlement vertegenwoordigde. Een bosrijke omgeving waar nog iets over was van de wouden waaraan Engeland vroeger rijk was. Ik vond zelfs een pub die naar hem was genoemd. Binnen allerhande foto’s van de man die niet voor Hitler boog. Anders gezegd: de aanvoerder die als enige door vocht en stand hield. Amerika en Rusland vochten pas een jaar later mee tegen Hitler.

Hij was inderdaad een kolonialist die er geen vrede mee had dat India zelfstandig werd, hij noemde Ghandi een “half naked fakir”, maar een antisemiet was hij niet. Een vrouwenhater? In ieder geval beminde hij zijn vrouw vurig en zij wist hem, als hij door de nederlagen die de Britten in het begin van de oorlog leden neerslachtig was, moed in te praten. Hij had humor en wist van zich af te bijten. Hij was inderdaad een forse innemer en betrad het Lagerhuis soms niet geheel nuchter. Bessie Braddock, een weinig charmante, uiterst stevig gebouwde vrouw die Liverpool voor de Labour Party vertegenwoordigde, zei hem eens dat hij dronken was waarop Churchill antwoordde: ‘Yes, but I’ll be sober tomorrow.’

Churchill is en blijft als redenaar en schrijver (hij kreeg terecht een Nobelprijs) onovertroffen. Aan zijn speeches besteedde hij veel aandacht. Hij ging er tot diep in de nacht mee door soms tot wanhoop van zijn secretaresses. Terwijl hij zich eens uitkleedde om te gaan slapen, bleef hij door dicteren. De secretaresse moest hem er op wijzen dat hij halfnaakt rondliep. Hij verontschuldigde zich.

In zijn beroemdste redevoering, kort na zijn aantreden op 10 mei 1940 als premier, zegt hij over de radio dat hij zijn volk weinig anders heeft te bieden dan bloed, zweet en tranen. Maar dat ‘wij’ door zullen vechten op de stranden en de velden als het nodig is. Zover kwamen de Duitsers niet. Maar het was wel in het jaar dat groot Brittannië er alleen voor stand. Nederland had na vijf dagen gecapituleerd, België vocht wat langer door en het Franse leger bood evenmin veel tegenstand. Churchills boodschappen aan het volk werden nooit brallerig. Nederlagen en tegenvallers werden niet verzwegen. De redevoering met het bloed, zweet en tranen is op een CD uitgebracht. Ik kan er niet met droge ogen naar luisteren. Zonder Churchill zou ik deze regels niet hebben kunnen schrijven.

De Engelsen konden ondanks hun groot en goed gevoel voor traditie niet verhinderen dat de Churchill pub in Epping tegen de grond is gegaan. Projectontwikkelaars verwoesten overal alles wat van waarde is.

War Speeches by Winston S. Churchill (5 dl., London, Cassel & Company, 1943-1946). Into Battle (11th ed., 1945) - The Unrelenting Struggle (fourth ed., 1946) - The End of the Beginning (second ed., 1943) - Onwards to Victory (second ed., 1945) - The Dawn of Liberation (1th, 1945). Gebonden in blauw linnen (zonder stofomslagen), geïllustreerd (ca. 5 foto's per deel). Met wat roestvlekjes. Uit de collectie Igor Cornelissen. Het laatste deel bevat het ex libris van de vorige eigenaar: G.J. Jordaan-Ebbinge (1900-1984), gemaakt door Anton Pieck. Zeldzaam: 75 euro (incl. verzendkosten). Neem contact met ons op.

Méér boeken van en over Churchill bij Cornelissen & De Jong.

Er bestaat veel literatuur over de journalist Theodor Herzl (1860-1904) die vanwege het proces en de gevangenschap van de Frans joodse kapitein Alfred Dreyfus zionist werd. Met andere woorden: de joden konden assimileren wat ze wilden, ze zouden toch nooit door ‘de anderen’ worden aanvaard. Een eigen staat was de oplossing. Herzl bekeek vele plannen, o.a. een in Oost Afrika. Palestina leek hem de beste plek. En zo gebeurde het.

Theodor Herzl werd eerder begraven. In 1903 stierf hij door een hartziekte, maar op 17 augustus 1949 werd hij in Israël herbegraven. In het boekje staat een foto van die gebeurtenis met, als tweede van links, Ben Goerion Israëls eerste premier.

Wat mij echter het meeste bezig hield was het exlibris van Verdenius-Bense dat voorin het boekje is geplakt. Zoekwerk op internet bracht me nader bij Maria Verdenius-Bense (1903-1990), weduwe van Thomas H. Verdenius (1901-1945), huisarts in Noordwolde. De hervormde dokter Verdenius was de spil van het verzet in zijn woonplaats. Hij zorgde voor onderduikadressen en kende veel andere illegalen. Op 29 december 1944 werd hij, na verraad, gearresteerd en gruwelijk gemarteld. Hij gaf geen namen prijs. Toen een tweede verhoor dreigde brak hij zijn bril en sneed met het glas een slagader door. Hij wilde voorkomen dat hij bij marteling namen prijs zou geven.

In Noordwolde wordt de naam van dokter Thomas Verdenius in ere gehouden: er werd een straat naar hem vernoemd en er vindt ieder jaar een Verdenius wandeling plaats met het doel oorlog, bezetting en verzet te herdenken. Zijn vrouw Maria Bense, maatschappelijk werkster, werd na zijn dood een vriendin van de staat Israël. Dat was toen normaler dan nu. Zij was van 1946-1958 het eerste vrouwelijke gemeenteraadslid in Steenwijk. Zij zette zich in voor de gezondheidszorg, kinderbescherming en jeugdhulpverlening.

Zo brengt Herzl ons in Noordwolde. Boeken hebben een geschiedenis. Een exlibris maakt dat duidelijk.

De bundel De lage landen en de Sovjetunie heeft een gevarieerde inhoud. Architectuur, schrijvers, politiek. Heel leerzaam en boeiend vond ik de studie van Jos van Damme, ooit lector aan de universiteit van Gent. Een slavist met brede belangstelling. Hoe vertaalde men Vlaamse schrijvers in het Russisch? Alles komt bij het vertalen samen: onkunde (door gebrek aan goede woordenboeken), politieke (zelf) censuur en fatsoensnormen. Van Vestdijk wordt de zin ‘Hij was 76 en een jood.’ vertaald in ‘Hij was 76 en bankier.’ Van een andere schrijver wordt een klap ‘die aardig aankomt’ in de vertaling ‘een klap die prettig aandoet.’ Van Willem Elsschots proza werd helemaal gehakt gemaakt.

Interessant vond ik de beschrijving van de Nederlandse architecten die naar het beloofde Land trokken om daar te gaan bouwen. Mart Stam zou een openluchttheater bouwen ergens in de Oeral. Het is nooit bekend geworden waar dat was en evenmin of het ooit van de grond kwam. Het meeste bleef bij luchtkastelen.

Waarin een groot land klein, dom en misdadig kon zijn. En, helaas, bleef.

Gesigneerd door een van de schrijvers met opdracht voor Igor Cornelissen met een herinnering aan een stormachtige ontmoeting waarvan ik mij niets herinner. Was het in een cafe?

Meer nieuwe oude boeken

De filmregisseur Fritz Lang (1890-1976) is dankzij de televisie, die af en toe een klassieker van hem vertoont, nog niet vergeten. Bijvoorbeeld de film M. (1931) die gaat over de stad die een moordenaar zoekt. In de intensiteit van die zoektocht wordt de gehele onderwereld platgelegd. Of zijn films over de tijger in India of over een enge vorst die een mooi blank meisje verovert en haar tegen haar wil wil houden.

Fritz Lang begon in de jaren twintig te filmen, de beginjaren van de Weimarrepubliek waarmee het zo slecht afliep door de massa die Hitler achter zich aan kreeg. Die dreiging is volgens de kenners in de eerste films van Lang herkenbaar. Met dr. Mabuse de misdadiger die de speelzalen onveilig maakt had Lang stof voor enkele films. Het verhaal werd geschreven door de Luxemburger Norbert Jacques, zelf ook al weer een geheimzinnig mens, die een dubbelleven leidde als kleine boer/visser en journalist in Hamburg.

Als ik het me goed herinner was die Norbert Jacques een beetje fout tijdens WO II, maar dat doet niets af aan de kwaliteit van de roman Dr. Mabuse, de speler. Volgens de flaptekst overigens een vroege waarschuwing tegen het fascisme.

Méér nieuwe oude boeken in ’t Wasdom, ook de dissertatie Der Fall Norbert Jacques. Über Rang und Niedergang eines Erzählers (1880-1954). Zeldzaam. In combinatie met de roman Dr Mabuse de speler € 45,00. Bel of mail ons.

Liefst zou ik er zelf een boek over schrijven. Maar zoveel anderen hebben het al gedaan. Dit is een psychoanalytische studie, wat het volgens geleerde mensen extra waarde geeft. Of de waardering in Nederland voor de psychoanalyse nog steeds zo groot is als in de jaren zestig betwijfel ik, maar laat ik dat voor mij houden. Rus van geboorte, studeerde Rudolf Loewenstein in Zürich, Berlijn en Parijs om in New York te eindigen als voorzitter van het Internationale Psychoanalytische Genootschap. De titel van het eerste hoofdstuk is direct helder en duidelijk: Antisemitisme en geestesziekte.

Is het antisemitisme, of eenvoudiger gezegd de jodenhaat, van blijvende aard? Er staat tegen het einde van zijn boek een eenvoudige zin die eigenlijk het antwoord geeft: ‘Het spreekt vanzelf dat een kind dat geïndoctrineerd wordt met de opvatting dat de dood van Christus op de joden van nu moet worden gewroken, antisemitische trekken gaat vertonen.’

Hoe lang is het geleden dat in christelijke kerken deze opvatting uitgedragen werd? Als u het niet weet, kunnen uw buren wellicht uitkomst bieden. En nu die kerken dat niet meer verkondigen zijn er andere leerhuizen waar tegen de joden wordt gefulmineerd. Daar hebben ze de dood van Jezus niet eens bij nodig.

Het boek bevat een uitgebreide bibliografie. In een voetnoot schrijft Loewenstein over de positieve houding van de meerderheid der Fransen tijdens de bezetting tegenover de joden. Daar zet ik een groot vraagteken bij.

Meer nieuwe oude boeken bij ’t Wasdom van Cornelissen & De Jong

Hij had zijn magnum opus voltooid. Al die dikke delen stonden in  heel veel huizen op de boekenplank. Hij wilde Nederland leren herdenken en beschrijven wat er in die vijf jaren was gebeurd. Hij was in mei 1940 op tijd naar Engeland gevlucht. Zijn tweelingbroer, zusje en ouders waren vermoord. Hij was nu 75 en had een schitterende loopbaan achter de rug. Veel succes. Hij had vier operaties, o.a. hart en prostaat, achter de rug. Glorieuze terugkomt.  Er was nog werk genoeg. De bezetting zou opnieuw worden uitgezonden, aangepast, met hem: Loe de Jong.

Ineens viel hij weg. Er was iets in zijn hersenen geknapt. Afasie.

In Opkrabbelen beschrijft De Jong kort en ingetogen de oorlog die hij nu in zijn eentje, maar met hulp van een begripvolle en zeer geduldige logopediste, moest voeren om zijn spraakvermogen terug te krijgen. Een moeizame strijd met al die moeilijke letters en woorden. Het lukte hem. De Jong was altijd al een uiterst gedisciplineerde doorzetter. Dat maakte hij in dit boekje, een nauwkeurige reconstructie, duidelijk. Toen ik hem na zijn genezing ontmoette en sprak, merkte ik niets van zijn tijdelijke uitschakeling.

Jong, L. de (1990). Opkrabbelen. Met een nawoord van prof. dr. B.J. Ansink [over afasie].  's-Gravenhage: SDU. Uit de collectie Igor Cornelissen, 94 pp. Gebonden in linnen met stofomslag. Goed. € 12,00, (incl. verzendkosten)

Salvador Hertog (1901-1989) is de meest avontuurlijke en levenslustige schrijver die ik ooit sprak. Het gegeven dat hij als jood werd geboren in Maastricht maakte hem anders dan iedereen. Met een zo grote belangstelling voor de wereld dat hij de wereld wilde bereizen. Hij was zeeman en kok. Woonde in Frankrijk en voor de oorlog (hoe en waarom weet ik helaas niet) in Finland. Hij sprak de taal en heeft nog uit het Fins vertaald. Een van de lastigste talen van Europa. Het schijnt dat hij de Finse componist Jean Sibelius heeft geïnterviewd.

Hij zat tijdens de oorlog in het verzet, was links, zonder communist te zijn. Na de bevrijding vroeg men hem te komen werken bij het Bureau Nationale Veiligheid, een voorloper van de BVD. Daarover ging mijn gesprek met Salvador Hertog die heel wat wist te vertellen over de Duitse oorlogsmisdadigers die hij aan de tand voelde, maar ook over de tegenstellingen binnen het BNV die tot enorme conflicten hebben geleid. Dat BNV was geen blijvertje. Salvador Hertog gingen schrijven en bij De Bezige Bij, ontstaan in de illegaliteit, kwamen zijn boekjes uit. Zijn werk werd geprezen, maar bestsellers kwamen er niet uit zijn bedrijvige handen. Hij trouwde (of hertrouwde) met een veertig jaar jongere vrouw die hij vreugdevol drie kinderen schonk. Tot op hoge leeftijd had hij plezier in het leven. Jan Willem Holsbergen schrijft in de flaptekst terecht dat zijn verhalen ver af staan van ons Nederlands provincialisme. ‘Hertog zou een Sade kunnen zijn, indien de vrouw hem niet te lief was.’ Een nadenkertje.

Ik zou graag Hertogs levensverhaal willen lezen, uiteraard inclusief zijn Finse avonturen. Het zal er wel niet van komen. Hans van Mierlo is nog maar net dood, maar die heeft al wel zijn biograaf. Maar dit terzijde.

Op de DBNL is een interessant biografisch interview van Jules Dister (met Salvador Hertog) beschikbaar. 

Naar aanleiding van: Salvador Hertog (1965). De rode deken. Verhalen Amsterdam: De Bezige Bij. Literaire pocket. Omslag: Karel Beunis, pp. 149. Gesigneerd door Salvador Hertog. (Nog) niet te koop

Wil Poetin een nieuwe Stalin zijn of trekt hij zich omhoog aan de in Rusland nog altijd vereerde tsaar? De Oostenrijkse slaviste Elisabeth Heresch dook in de archieven en reconstrueerde het leven van de laatste tsaar Nikolaas II en diens Duitsgezinde vrouw en hun kinderen. De goudroebel was tijdens hun bewind een van de veiligste valuta ter wereld. Ook vanuit Nederland werd belegd in aandelen ‘Russische spoorwegen’. Dat stortte allemaal ineen tijdens de Eerste Wereldoorlog. De Romanovs werden ten val gebracht tijdens de Maartrevolutie en later onder de bolsjewiki afgeslacht. Heresch reconstrueerde de intriges nauwgezet. We lezen opnieuw, of voor de eerste keer, over de complotten door en tegen de enge monnik Raspoetin die invloed aan het hof kreeg omdat hij genezende kracht leek te hebben over de aan een bloederziekte lijdende zoon van de tsaar.

Na lezing weten we ook hoe het moordcommando eruit zag dat de opdracht kreeg de keizerlijke familie te vermoorden. Heresch maakte een fout: de Hongaarse Imre Nagy die deel uitmaakte van dat commando was niet de man die in 1956 de geschiedenis inging als de vrijheidslievende communiste die Hongarije wilde losweken uit het Warschaupact. Bij verschijning van het boek in 1992 is veel aandacht besteed aan die fout. Vrij vertaald is Imre Nagy zoiets als Willem de Groot. Veel Hongaren heten zo.

Boeiend vond ik de passages over graaf Witte, ooit minister van Financiën die veel deed aan de modernisering van Rusland. Hij was een fel tegenstander van Ruslands deelneming aan de Eerste Wereldoorlog. Moest Rusland nog groter worden? Onzin. In Siberië, Toerkestan en de Kaukasus waren nog genoeg gebieden die niet eens ontsloten waren. De hele oorlog was waanzin, meende Witte die Nederlands-Duitse voorouders had. Maar naar graaf Witte werd in 1914 niet meer geluisterd. De Balkan is geen oorlog waard, had hij in 1908 al gezegd. Ik zou wel eens een biografie over graaf Witte willen lezen.

Meer biografieën

Hermine Heijermans (1902-1983) schreef een buitengewoon aardig en warm boekje met herinneringen aan haar vader, de grote (ik schrijf liefst ongeremd grootste) Nederlandse toneelschrijver.  Ook andere familieleden worden geportretteerd, zoals haar Ida de Roode-Heijermans, een begaafd schilderes.

Curieus is wat ze verteld over Bernard Canter, vriend van haar vader. Heijermans zat weer eens in geldnood en was vast van plan met zijn (tweede) vrouw een einde aan hun leven te maken. Net op tijd kwam Canter binnen met veertig gulden. De suïcide ging niet door. Toch kregen de twee later ruzie. Canter had een boekje geschreven Een visser ter haringvangst. Kort daarop verscheen van Herman Heijermans een sterk gelijkend toneelstuk Op hoop van zegen, een stuk dat nog altijd wordt gespeeld, al gebeurt dat soms, tot mijn grote ergernis, in moderne setting (met mobieltjes enzo). Het is me een gruwel. Je laat de mensen die een stuk van Tsjechov spelen toch ook geen commentaar geven een op televisieprogramma dat ze net hebben gezien?

In ieder geval ontkende Heijermans dat er sprake was van plagiaat, maar het gebeuren bleef Bernard Canter steken. Ik heb voor Vrij Nederland nog eens een groot stuk over Canter geschreven. Het onderwerp was me aangereikt door Jaap Meijer (de vader van Ischa, dat moet er helaas bij). Canter is totaal vergeten al schreef hij een geweldige roman Kalverstraat over de elkaar dood concurrerende middenstanders in die straat rond de (vorige) eeuwwisseling.

Hermine Heijermans heb ik ontmoet en gesproken. Ze vertelde me hoe ze de oorlog was doorgekomen als waarzegster op de Zeedijk. Maar toen ze me openhartig begon in te lichten over haar vele erotische avonturen haakte ik af. Laten we zeggen dat het leeftijdsverschil tussen ons te groot was. Hermine was een goed mens. Is het ook allemaal waar wat ze vertelt? Volgens haar werd Kamertjeszonde, een andere klassieker van Heijermans, door veertig uitgevers geweigerd. Hoe kwam ze aan dat getal? Het geeft in ieder geval hoop voor jonge schrijvers die herhaaldelijk op afwijzing stuiten. Het dagboek van Anne Frank is ook enige malen door bekende uitgevers geweigerd. Op hoop van zegen dus. Tot veertig keer toe en ook bij de vijftigste weigering niet loslaten.

Heijermans en andere oude nieuwe boeken

De voorouders van Rachel Visscher kwamen uit Genemuiden waar de Bijbel nog wordt gelezen en van kaft tot kaft voor waar wordt aangemerkt. In 2011 kwam haar boek Zwarte dauw uit waarin ze haar indrukken over die strenge gemeente beschreef. Het veroorzaakte veel kwaadheid (of woede?) in  Genemuiden. Ze had zich voorgedaan als een objectief antropologe en op die wijze toegang gekregen tot ernstige ouderlingen en andere leden van de Gereformeerde Gemeente. Ook ds. Hogchem had haar ontvangen. Gelovig, maar wellicht ook wat goedgelovig. Had Rachel misschien een rekening te vereffenen? Haar grootvader was een van de weinige NSB’ers in het plaatsje geweest en was na 1945 uit Genemuiden vertrokken. Dat stond in geen enkele recensie. Rachel Visscher heeft de gelovigen zeer negatief neergezet: linkerogen trillen, ouderdomsvlekken worden zichtbaar en gastheren loeren. Geen prettige gemeente. Het Reformatorisch Dagblad plaatste een beheerste, maar negatieve recensie.

Ik bezocht Genemuiden enkele keren en sprak met ds. C. Hogchem over allerhande zaken. Het staat allemaal in mijn nieuwste boek Mijn opa rookt ook een pijp dat afgelopen week verscheen. Ik kon mij goed vinden in de recensie van het RD over Zwarte Dauw: vooringenomen.

En als je in Genemuiden in de kerk(en) niets te zoeken hebt: Er is een tapijtmuseum dat veel interessanter is dan de naam vermoedt en er is een Chinees restaurant dat kwaliteit biedt en gastvrijheid. In de kerk zingen ze er met boventonen, al bijna een cultureel werelderfgoed. Hoe dat klinkt, wil ik nog wel eens horen. Voor ik het vergeet: er zijn twee café’s, maar die zijn meen ik op zondag dicht. De Chinees is altijd open. Daar schenken ze ook.

Koop de waarheid en verkoop ze niet, mitsgaders wijsheid en tucht en verstand, schreef Salomo: Zwarte Dauw of Mijn opa rookt ook een pijp? U mag kiezen, maar eet er in elk geval een goede kop soep bij, als het kan met spekjes.

Grete Weil (1906-1999) vluchtte in 1935 naar Nederland. Haar man, Edgar Weil, was al vanaf 1933 in Amsterdam.  In 1937 ging Grete in de Beethovenstraat wonen waar ze een jaar later een fotozaak overnam (Beethovenstraat 48). In die Amsterdamse straat en in de straten er omheen woonden veel Duitse vluchtelingen. In de ogen van de Nederlanders waren ze nogal hooghartig. Het Duitse eten dat ze gewend waren was beter. Nogal wat winkels kwamen er. Met betere waren. De Beethovenstraat heeft vele tragedies gekend en de straat ligt vol met sporen van de oorlog. De tramhalte, vlakbij de Albert Heijn, is de tramhalte waar in de oorlog 18.000 mensen met harde hand op de tram werden gezet op weg naar de concentratiekampen waar vaak de dood volgde. Het boekomslag van Grete Weil zegt meer dan duizend woorden.

Grete Weil kreeg in de oorlog een baantje bij de Joodse Raad wat haar een zekere bescherming bood. Tot ze in 1943 moest onderduiken. Met een aantal boeken had ze succes. Kort na de oorlog keerde ze terug naar Duitsland. Haar man was in 1941 vermoord in Mauthausen. Ze hertrouwde in 1960. Anke Manschot, die haar in München voor Opzij interviewde, vroeg haar wat de voornaamste reden was dat ze naar Duitsland was teruggegaan. “De taal”, was het antwoord. Daar hoorde natuurlijk de cultuur bij. Tramhalte Beethovenstraat werd vertaald door Willy Wielek-Berg die zelf met een joodse vluchteling (de journalist Heinz Wielek) was getrouwd. Zij kende het milieu en de mensen.

In een van de verhalen noemt Grete Weil de Amsterdamse Zeedijk ‘een matrozenstraat’. Het moet al tientallen jaren geleden zijn dat er een matroos werd gesignaleerd. Ik heb er de café’s nog gekend (alleen van buiten) waar op het raam stond dat binnen Deens, Noors of Zweeds werd gesproken. Dat overal Engels werd gesproken, was  vanzelfsprekend. Het publiek bestaat nu voor 80 percent uit toeristen al heb ik er wel eens Amsterdammers in een café gesproken, wonend in Almere of Purmerend, die uit heimwee één dag in de week daar een biertje gingen drinken. Grete Weil had kennelijk geen last van heimwee.

Ik heb op diezelfde Zeedijk ooit een café bezocht dat door een oude Spanjaard werd gedreven. De naam was, zo meen ik, De stad Valencia. Jonge Nederlandse dichters en schrijvers hielden er eens in de maand een bijeenkomst. Maar dit alles heeft al helemaal niets meer met Grete Weil te maken, noch ook met de Beethovenstraat. Het is waarachtig een terzijde.

“Ritselingen van nieuw leven”. Kent u die uitdrukking? Ik moest er aan denken toen ik de interesse van Igor Cornelissen opmerkte. De belangstelling in de dichter en de dominee: Achterberg en Doornenbal. Om ook wat indruk te maken citeerde ik ooit een paar gedichten van Achterberg achter elkaar. Maar niet nadat Igor even tevoren de gehele Faust al uit het hoofd had opgezegd. Vanaf dat moment ging het over de dominee, de dichter en de frik. En het vlees van de Oenese slager.

We deden dat vaker. Praten over dichters, dominees en denkers. In de Hete Brij of in de studeerkamer. Zingend ook: Igor de Internationele – wij hebben wapenen om hen te raken / Die dorstig schijnen naar ons bloed – en ik de tweeënveertigste psalm. Immers, eenmaal aangeraakt door begeerte ontkomt men niet aan de jacht.

In Oene kent iedereen de slager, maar ook de dominee. Doornenbal spreekt er nog steeds, ook al tuiniert hij al decennia lang in het hemels paradijs. Igor las alles van Doornenbal wat er was te krijgen: de biografie van Bart Jan Spruyt, Jeannette Donkersteeg – mooie bevindelijke naam trouwens – en de biografie van Doornenbal over Wulfert Floor. Het kon niet op. Igor at mijn ganse bevindelijke boekenkast leeg en het spijt hem nog steeds dat deel V van zijn memoires al gedrukt was, terwijl het proefschrift en de preken van dr. C. Steenblok niet gelezen, noch verwerkt zijn.

Ritselingen van nieuw leven. Kent u dat?

Het begon allemaal na het interview in Wapenveld. Igor kreeg de uitnodiging van ds. C. Hogchem voor een gesprek van man tot man. De predikant C. Hoghem had het interview uit Wapenveld gelezen en minstens een passage was hem bijgebleven: “Op een dag – dat zit nog in het vat – ga ik naar Genemuiden en wil ik het weten van een predikant van de grootste kerk: de Gereformeerde Gemeente. Of er nog meer is dan nood aan parkeerplaatsen en wat die nood dan is?”

Ik bracht Igor naar Hogchem in Genemuiden, maar weet niet wat besproken werd. Wel dat het over meer ging dan over nood aan parkeerplaatsen bij de Ger. Gemeente. En, zo weet ik uit betrouwbare bron, aan het gesprek hield Igor een wens over: signeren bij een boekhandel in Genemuiden. Signeren dus voor de lezers, al is het maar voor één lezer. Zoiets moet toch te regelen zijn. En bovendien: er zal toch wel meer dan één rechtvaardige zijn in het Genemuiden van Hocghem? Ik vraag maar.

Inmiddels is Waanders goed voorzien van boeken, zo zag ik vanmiddag. Nu Genemuiden nog. Mocht u t.z.t. niet naar Genemuiden kunnen gaan, dan kunt u ook bij het antiquariaat Cornelissen [sic] & De Jong bestellen en ontvangt u een genummerd en gesigneerd exemplaar. Dit terzijde natuurlijk

Jan Greshoff (1888-1971) was dichter en criticus. Voor de oorlog een man met gezag. Hij schreef voor kranten en was o.a. kunstredacteur van De Telegraaf, een heel andere krant toen dan nu.

In een van zijn essays karakteriseert hij één van zijn afwijkingen die tegelijkertijd zijn normaliteit onderstreept: “mijn voorliefde voor rariteiten, voor buitenissigheden en buitensporigheden: toestellen die niemand weet te behandelen, voorwerpen waarvan geen levend mensenkind het nut bevroedt, heeft mij ten allen tijde ook belangstelling bijgebracht voor boeken, welke een rechtschapen lezer niet ter hand zal nemen”.

Naast essayist was Greshoff ook dichter. Ik denk niet dat zijn gedichten nog gelezen worden, maar zijn meningen als criticus blijven interessant. Hij was de man die Willem Elsschot pousseerde. Niet voor niets droeg Elsschot zijn boek Kaas aan hem op. Greshoff woonde vele jaren in Brussel en was bevriend met de dichter J.C. Bloem en Slauerhoff. Al voor de oorlog verhuisde hij naar Zuid-Afrika. Daar stierf hij in 1971 in Kaapstad.

In Rariteiten staat een buitengewoon amusant stuk over de Belgische schilder Edgar Tytgat (’t essay Kinderen), een expressionist die ook boekomslagen maakte. Tytgat was een Vlaming met afschuw voor platheid, een unieke eenling. De man was meer dan een talent, hij was een karakter, schrijft Greshoff. In De Fundatie, hier in Zwolle, hebben ze een paar werken van Tytgat. Misschien moeten ze deze grootheid uit België eens naar Zwolle halen.

Greshoffs erudiete bespiegelingen (ook over journalisten van toen) konden niet meer in Nederland verschijnen. Wel in het nog niet door de Japanners bezette Batavia, dat nu ook al weer jaren anders heet. Rariteiten is opgedragen aan de dichter Leo Vroman. Men kende elkaar. Misschien waren er toen wel minder schrijvers.

Meer nieuwe oude boeken

C.R. Boxer was een van die Britse historici met een brede kennis, avontuurlijk leven en hoge productie. Hij sprak veel talen waaronder Portugees en Nederlands, maar dan de versie uit de zeventiende eeuw. Die kennis had hij nodig om zijn boeken over zeevarend Nederland te kunnen schrijven. Hij schreef ook over de korte periode van de Hollanders in Brazilië.

In de oorlog raakte hij in Japanse krijgsgevangenschap. Volgens Frank Lequin overleefde hij die dankzij “zijn ijzeren lichamelijke en geestelijke constitutie, zijn kennis van de condition humaine en van Marcus Aurelius, de stoïsche wijsgeer, die hij zijn leven lang trouw bleef.” Overigens namen de Japanners zijn bibliotheek in beslag en die collectie bevatte veel items over de Portugese en Nederlandse koloniale geschiedenis. Na de oorlog zag hij kans die bibliotheek terug te krijgen. Zijn boeken, handschriften en prenten waren middelen om tot kennis te komen. Hij bekommerde zich nauwelijks om hun geldelijke waarde, indachtig aan de uitspraak van Isaac Titsingh (over wie hij schreef): “ik veragt het geld, wyl het myn weetlust niet kan voldoen.”

Zijn Portugees kwam hem te pas toen er in Lissabon een artikel verscheen waarin werd beweerd dat de Portugezen in hun koloniën niet aan rassendiscriminatie deden. Salazar probeerde er goede sier mee te maken. Boxer wist beter en schreef een boekje waarin hij het tegendeel aantoonde. Prompt werd hij niet meer in Portugal toegelaten.

Boxer weigerde tweemaal de onderscheiding C.B.E., Commander of the British Empire. De eerste keer omdat hij vond dat een andere (gekleurde) wetenschapper de prijs toekwam. De tweede keer omdat er volgens hem geen Empire meer was.

Een Nederlandse journalist werd ‘s morgens vroeg al uiterst beleefd ontvangen met  een keuze uit whiskey, bier of oude jenever. Helaas was ik dit niet. Het boek van Boxer is overigens vertaald door Zwollenaar, schrijver-psychiater, sinoloog en nog veel meer: Johan W. Schotman (1892-1976), maar ook dit terzijde.

Méér boeken over geschiedenis. Het boek van Boxer staat overigens ook op boekwinkeltjes.nl

Over Multatuli, Eduard Douwes Dekker was zijn echte naam, is ongelooflijk veel geschreven. Al tijdens zijn leven. Pro en contra. Stof genoeg, want hij was een vreemd heer. Zijn Max Havelaar was een felle aanklacht tegen de uitbuiting van de Javaan, maar tegen het kolonialisme was hij niet. Hij wilde zelf Koning van Insulinde worden en zijn nichtje Sietske, waar hij ‘íets mee had’, zou dan keizerin van Sumatra zijn. Hij werd dan ook al vroeg uitgemaakt voor vrouwengek. Hij zou het in een MeToo tijdperk moeilijk hebben gehad. Hij was verder gokverslaafd en gaf graag geld weg dat hij van anderen geleend had. Hij kon het niet aanzien dat in Groningen een paard werd afgeranseld door een lompe boer. Hij kocht het paard dat nog een paar jaren zonder zweepslagen heeft geleefd.

Belangrijker was dat hij door zijn aanklacht met de Max Havelaar een rilling door het land deed gaan. Wie de dikke biografie van Dik van der Meulen over Multatuli heeft gelezen weet (bijna) alles over deze van origine Amsterdamse schrijver die het geloof en de predikanten fel aanviel. Hij nam nooit een blad voor de mand. Hij is en blijft onze belangrijkste schrijver van de negentiende eeuw. Misschien wel ook nog van ver daarna. In Anekdoten gaf uitgeverij van Oorschot tientallen merkwaardige belevenissen van deze man in druk uit. Geert van Oorschot was ook de man die er in slaagde het Volledige Werk van Multatuli uit te geven. Inclusief onbeduidende briefjes en de schaakpartij per brief die hij speelde. Maar ook met de Ideeën en het ontroerende en geestige Woutertje Pieterse.

Van Oorschot was ook de man die er voor zorgde dat er een standbeeld van Douwes Dekker in Amsterdam kwam. En nu maar hopen dat dat niet wordt beklad.

Méér nieuwe oude boeken

In de inleiding tot zijn vuistdikke biografie merkt Dik van der Meulen op dat Freud, Mahler en Lenin het werk van Multatuli waardeerden. Bij toeval – maar wat is dat anders dan dat het mij toevalt? – ligt het werk van Freud en Multatuli op mijn werktafel. Freud las ik eind jaren tachtig, tijdens mijn reis door Europa (Wenen, Budapest, Venetië, Rome, Parijs) en ik deed dat vooral omdat ik dacht wijzer te worden van de man. In Wenen bezocht ik Bergasse 19, dronk bier bij de Stephansdom met vrouwen wier lelijkheid mijn begeerte uitdoofde en las ik Freud: De grap en haar relatie met het onbewuste en Die Zukunft einer Illusion en jawel: Das Unbehagen in der Kultur.

Freud had geen gevoel voor religie en Romain Roland kon hem ook niet overtuigen van de realiteit van het oceanische gevoel – die Empfindung der “Ewigkeit” (…). Ein Gefühl wie von etwas Unbegrenztem, Schrankenlosen, gleichsam “Ocenanischem”. Freud kon het bij zichzelf niet ontdekken en legt zelfs een verband tussen de ontdekking van de psychoanalyse en zijn godloosheid: “Overigens, waarom schiep eigenlijk geen godvrezende de psychoananalyse? Waarom moest men wachten op een volstrekt goddeloze jood? (Sigmund Freud aan Oskar Pfister, 9 oktober 1918). Ik betwijfel of het antwoord van Peter Gay in Een goddeloze Jood voldoende bevredigend is, maar dat hangt natuurlijk samen met de definitie van religie.

Met Multatuli kwam ik in aanraking via zijn Ideeën. Die zijn sprankelend. Nog steeds. Later ontdekte ik dat zijn broer Pieter student was aan het Doopsgezind Seminarium en doopsgezind predikant werd. Als zodanig veroverde hij een plek in mijn onderzoeksdatabase over de beroepsontwikkeling van doopsgezinde predikanten (1675-1865). Pieter Douwes Dekker is de broer die als enig familielid een plek veroverde in het oeuvre van Multatuli. Aan Dik van de Meulen, die diep dook in het doopsgezinde milieu van Douwes Dekker, dank ik veel interessante gegevens.

Maar waren komen die twee samen: Freud en Multatuli?

De schitterende index op het werk van Freud brengt uitkomst (deel 11, Boom, 2006). Freud schatte Multatuli hoog. Hij noemt hem “de grote denker en mensenvriend”. Als hem gevraagd wordt naar een lijst van tien ‘goede’ boeken geeft hij de brieven van Multatuli als eerste op. Freud schrijft in een open brief aan zijn collega dr. M. Fürst waarderende woorden over Multatuli. Freud citeert hem uitvoerig in een brief aan Tine (28 okt. 1845) over seksuele opvoeding: “men doet wél de verbeelding der kinderen rein te houden maar die reinheid wordt niet bewaard door onwetendheid. Ik geloof eerder dat het bedekken van iets, den knaap en het meisje te meer naar de waarheid doen gissen. Men spoort uit nieuwsgierigheid zaken na, die ons zonder moeite medegedeeld zijnde, weinig of geen belang zouden inboezemen. Ware die onwetendheid nog te bewaren dan had ik er vrede mee maar dat kan niet: het kind komt in aanraking met andere kinderen, het krijgt boeken in handen, die het tot nadenken brengen; juist de geheimzinnigheid, waarmede het toch begrepene, door de ouders is behandeld, verhoogt het verlangen meer te weten; dat verlangen, slechts gedeeltelijk bevredigd, slechts ter sluik voldaan, verhit het hart en bederft de verbeelding. Het kind zondigt reeds en de ouders meenen nog dat het niet weet wat zonde is!”

Daar is geen woord Frans bij.

Er is nog iets waar de beide schrijvers het eens zijn en dat is het lot in relatie tot rede en noodzakelijkheid. In het geval van Freud en Multatuli komt dat neer op de bevestiging van hun beider atheïsme. Zo schrijft Freud: “Als de Nederlandse schrijver Multatuli het lot van de Grieken vervangt door rede en noodzakelijkheid, valt daar weinig tegen in te brengen. Maar ieder die de leiding van het wereldgebeuren overdraagt aan de voorzienigheid, God of God en de natuur, laadt de verdenking op zich dat hij deze opperste en meest ongrijpbare machten nog steeds – mythologisch – als een ouderpaar ervaart en zich door libidineuze bindingen met hen verbonden waant.”

Inmiddels is de psychoanalyse op sterven na dood, behalve in België.

Voor mijn Vlaamse en Nederlandse vrienden en boekenliefhebbers derhalve onderstaand aanbod. Vier boeken voor €47,50, inclusief verzendkosten.

Freud, Sigmund (1988). De grap en haar relatie met het onbewuste. De humor. Meppel/Amsterdam: Boom. Goed, gebonden in linnen met stofomslag. Vertaling: Thomas Graftdijk & redactie: Wilfred Oranje, 310 pp. Met registers (van namen & grappen) en bibliografie. Met naam en aanschafdatum op schutblad (JJ, augustus '89). 

Freud, Sigmund (1982). Massenpsychologie und Ich-Analyse / Die Zukunft einer Illusion. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag. Redelijk. 134 pp. Met naam en aanschafdatum op schutblad (JJ, mei 1989). 

Freud, Sigmund (1974). Abriss der Psychoanalyse / Das Unbehagen in der Kultur. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag. Redelijk. 150 pp. Met een rede van Thomas Mann als nawoord. Naam en aanschafdatum op schutblad (JJ, 6 mei 1989). 

Horsman, Annet (1960). Anekdoten over Multatuli. Uit authentieke bronnen bijeengebracht. Amsterdam: G.A. van Oorschot. Redelijk. 173 pp. Met kartonnen omslag.

Méér nieuwe oude boeken

In het najaar (november 2020) brengt Uitgeverij Cossee een nieuwe vertaling op de markt van De Vriendt keert terug. Deze roman van Arnold Zweig, de minder bekende broer van Stefan, is eerder vertaald door Nico Rost. De eerste druk (uit 1933), waarvan een gedeelte in 1939 opnieuw in de handel werd gebracht als titeluitgave in De Salamander-reeks, verschijnt bij de uitgever Em. Querido te Amsterdam. Tussen februari en augustus 1940 wordt De Vriendt keert weer uit de handel genomen. Oorspronkelijke titel: De Vriendt kehrt heim.

In het hier aangeboden exemplaar, schrijft Arnold Zweig in september 1933 een nawoord waarin hij – speciaal voor de Nederlandse lezer – verdichting en werkelijkheid uiteenzet. Zweig vertelt hoe de ongelukkige geleerde, dichter en onzalige politicius Jacob Israël de Haan, die in 1924 in Jeruzalem werd vermoord, hem vanaf het moment van zijn dood acht jaar lang om de slaap bracht. Door zijn ongeremde hartstochtelijkheid, stelt Zweig, “was hij de juiste persoon om de grote figuur van de tegenspeler in mij te doen geboren worden. Ik wist dat hij mij in de diepste diepten van de joodse en menselijke problemen zou duwen, alleen vermoedde ik nog niet, hoe diep”.

Wie is de dader van de moordaanslag op de geleerde jurist en schrijver Jitschak Jozef de Vriendt [Jacob Israël de Haan] die in Jeruzalem op een zomeravond in Jeruzalem wordt vermoord? Dat is de inzet van de buitengewoon interessante roman die de wereld van fanatisme en politieke intriges blootlegt in Israël  & Palestina. Een wereld die sinds de beschrijving van Zweig ogenschijnlijk niet veel veranderde.

Jacob Israël de Haan was afkomstig uit een orthodox Joods milieu. Hij was de zoon van een Joodse voorzanger uit Drenthe en broer van Carry van Bruggen. De Haan werd opgeleid als onderwijzer, geraakte in de journalistiek, schreef de roman Pijppelijntjes die vanwege de homoseksuele thematiek opzien baarde. Na zijn promotie (1918) emigreerde hij naar Palestina. Hij was daar werkzaam als correspondent voor het Algemeen Handelsblad en werd in 1924 vermoord.

Arnold Zweig (1939). De Vriendt keert weer. Amsterdam: Querido. In goede staat, ingenaaid. Titeluitgave van de 1e druk uit 1933 die als nr. 49 uit de Salamanderreeks in 1939 opnieuw werd uitgebracht. In augustus 1940 uit de handel genomen. Omslag van Jan Bertus Heukelom. Vertaling Nico Rost. Niet in de handel/Zeer zeldzaam. Niet meer leverbaar.

Adriaan Venema, die met aankondiging en al, een eind aan zijn leven maakte, heeft als schrijver en kunsthandelaar zijn sporen nagelaten. Zijn boeken over de Bergense school, de Amsterdamse juffers en de Nederlandse schilders die naar Frankrijk (Parijs vooral) trokken en daar beroemd werden, werden goed ontvangen. Venema kon de dingen tot het bot uitzoeken. Lof oogstte hij voor zijn speurzin toen hij het gedrag tijdens de oorlog van schrijvers, uitgevers en kunsthandelaren onder de loep legde in een omvangrijk oeuvre. Menigeen vond dat hij wat ruim omging met zout op slakken.

Ook aan het toneel waagde hij zich. Zijn Mussert, een Nederlands Koningsdrama, werd in 1973 opgevoerd onder regie van Peter Oosthoek. Het idee vond men aardig, gedurfd zelfs, maar de uitwerking trof geen doel. Hans van den Bergh stelde in Het Parool dat het allesbehalve een koningsdrama was. Seyss Inquart werd neergezet als een wat knerpend sprekend mannetje, dat leek echt nergens op. Dat Mussert een landverrader was, wisten we. Daarvoor is hij geëxecuteerd. Mijn vroegere collega bij Vrij Nederland Tessel Pollmann vond inmiddels veel meer: Mussert verrijkte zich royaal met in beslag genomen joods bezit. Hij was iets erger dan Loe de Jong hem had neergezet. Helemaal geen burgermannetje dat nog wel iets van Nederlands onafhankelijkheid wilde behouden, maar tegen Hitler geen schijn van kans had.

Enfin, dat kon Venema allemaal niet weten. In de kunstwereld was en bleef hij het beste thuis. En daarover ging ook het laatste gesprek dat hij bij mij thuis in Zwolle voerde. Dat was enkele weken voor zijn zelfgekozen dood, een gebeuren waarmee zijn laatste boek, Het dilemma, opent en ik citeer uit het hoofd: als u dit leest, ben ik er niet meer. In het boek is ook het bekende interview van Ischa Meier met Venema opgenomen.

Méér nieuwe oude boeken

De burgemeesters van Amsterdam. Wie kent ze niet? Ik bedoel niet alleen Femke Halsema en Eberhard van der Laan, maar ook nog Schelto Patijn, Job Cohen (die van de polonaise en het theedrinken), Ivo Samkalden en Gijsbert van Hall. Drie van hen heb ik gekend en zelfs geïnterviewd, waaronder van Hall na zijn gedwongen aftreden.

Maar nu die grote gezagsdragers uit de zeventiende en achttiende eeuw. Soms met geld achter de hand, van adel of een beetje patriciaat. Die hadden, er waren geen echte verkiezingen, echt macht en invloed. En waarschijnlijk zullen activisten van nu zeggen, bloed aan hun handen. Nicolaas Tulp, kennen we nog een beetje als (ook) heelmeester, naar Bicker is het Bickerseiland genoemd en Hooft zegt ons ook nog wat.

Maar wie waren Joan Corver, Reynier Pauw, Coenraad van Beuningen en Willem Backer?

De laatste was van eenvoudige komaf. Zijn vader was haringkoper. Hij wordt ons door de schrijver Balbian de Verster beschreven als een beschaafd en kundig man. Voor een functie bij de VOC bedankte hij na enkele maanden omdat daar ongure zaken (mijn woorden) gebeurden. Hij had grote bemoeienis met het herstel van de Nieuwe Kerk na een brand. In 1646 werd de eerste heipaal ingeslagen. Balbian Verster beschrijft nauwkeurig hoeveel palen nog volgden want wij allen weten dat Amsterdam nu eenmaal op palen is gebouwd.

Over het tragische einde van Coenraad van Beuningen zijn veel verhalen in omloop. Hij leed grote verliezen in de handel, belandde in een ongelukkig huwelijk en zocht troost in de godsdienst. Van Beuningen schreef een verward geschrift waarin hij konde deed van het Duizendjarig Rijk dat aanstaande was. Het verhaal gaat dat Van Beuningen zijn gevel bekladde met zijn eigen bloed. Het gaat om tekeningen, onheilspellende woorden en meetkundige figuren. Mijn kompaan vertelde me dat in zijn huis (Amstel 216) nog steeds de bloedvlekken te zien zouden zijn. Hij sneed zich en besmeurde er de muren mee.

Bij Van Beuningen en veel anderen van die burgemeesters dacht ik: Interessante kerels, ik zou meer over hen willen weten. Een korte literatuur opgaaf achter in het boek kan daar daar bij helpen.

Jan François Leopold de Balbian Verster (1861-1939) was een journalist met brede belangstelling. Hij had relaties in de kunstwereld en schreef voor de oorlog o.a. voor het Algemeen Handelsblad en De Telegraaf. Zijn boek over de Amsterdamse burgemeesters is opgenomen in onze catalogus. Over die bloedvlekken heeft hij het niet. Híj niet!

Meer nieuwe oude boeken

Kort na de bevrijding nam mijn vader mij mee naar de bioscoop in Zwolle waar op zondagmorgen natuurfilms werden gedraaid. De binnenlanden van Brazilië. Apen en levensgrote slangen.  Ook stammen die nog nooit een blanke hadden gezien. Toen ik in die tijd bij de padvinders kwam moest ik als welp een opstel schrijven: Wat wil je later worden?

Eerst dacht ik aan bankdirecteur omdat ik meende dat dat zo’n directeur over al het bankgeld kon beschikken. Daarna dacht ik aan ontdekkingsreiziger vanwege die film over Brazilië en de ontdekkingsreiziger Sven Hedin (1865-1952) waarover mijn vader mij vertelde. Ook die laatste optie moest ik schrappen toen ik las dat alles al ontdekt was.

De Zweed Sven Hedin was een van degenen die mij was voorgegaan. In zijn jeugd had hij Perzisch geleerd. Dat kwam van pas toen hij de hoogvlakte van Pamir verkende. Later trok hij verder naar Tibet waar hij de laatste ‘witte plekken’ in kaart bracht. Hij had er wat voor over, want hij vermomde zich soms als boeddhistische monnik. Hij werd met zijn boeken en lezingen wereldberoemd. Hij liep een forse smet op door zijn bewondering voor Hitler die hij in 1935 ontmoette. Na de oorlog verdedigde hij zich met de bewering dat hij veel joden en verzetsstrijders het leven had kunnen redden.

Zijn foto’s van kamelen, gebergtes en Kirgizische vrouwen in klederdracht staan als een huis overeind. Ze zijn opgenomen in deze tweedelige serie over Azië, net zoals de kaarten.

Kleine toevoeging: de werkloze metselaar Marinus van der Lubbe, ja die van de Rijksdagbrand, las in de bibliotheek in Leiden niet alleen Karl Marx, maar ook Sven Hedin.

Sven Hedin (1919) Durch Asiens Wüsten: drei Jahre auf neuen Wegen in Pamir, Lop-nor, Tibet und China. 2 Bände. Mit 107 Abbildingen und 5 Karten [incompleet: 4]. Leipzig : F.A. Brockhaus, 1919. 6th edition. Originele linnen banden. XII, 236 [1]; VI, 245,[2] pp. Met register. Redelijk tot goede staat. € 17,50

In de zomer van 1974 interviewde ik Hartog Beem (1892-1987), oud-leraar Duits, over de resten van het jiddisch, dat in Nederland toen nog door slechts enkele tientallen werd gesproken. Van Beems hand was eerder een boekje over die taal verschenen [Jerosche (1959), zie Joodse bibliotheek, JON] De resten van die taal waren overal zichtbaar en zelfs na de oorlog  hoorbaar. Sommige waren zelfs in de dikke Van Dale doorgedrongen. Gein, goochem, lef, sjofel, chotspe en stiekem. Wie gebruikt die woorden niet? Slechts weinigen weten dat ze uit het jiddisch komen.

Boven het VN artikel stond de kop: An a goj, der jiddisch redt, dou ist kaan brooche an. In het Nederlands: Aan een niet-jood die jiddisch spreekt, daar rust geen zegen op. Beem verduidelijkte dat met een mooie anekdote uit Twente waar een joodse veekoopman met een niet-joodse boer onderhandelde over de prijs van een paard. De koopman bood honderd gulden wat de boer te weinig vond. Ze zouden het laten beslissen door de zoon van de koopman die er net aan kwam. ‘Meie zoof, wat moet dat peerd kosten?’ vroeg de koopman aan zijn zoon, die direct antwoordde: dat paard is met honderd gulden dik betaald.’ Als men weet dat “meie” honderd is en zoof in het jiddisch gulden betekent, begrijpt men het antwoord van de zoon. Of de boer het voor die prijs verkocht heeft, is niet bekend. Veel veehandelaren in het oosten en Noorden van Nederland kenden die woorden en uitdrukkingen. Vandaar de kop boven het artikel.

De in Harderwijk geboren Beem had met zijn vrouw door onder te duiken de oorlog overleefd. Reden tot vreugde was er niet. Voor de oorlog hadden ze al een kind verloren door een verkeersongeluk. Een ander zoontje en een dochtertje waren tijdens de bezetting verraden en vermoord. Beem stortte zich niet alleen op de resten van een taal, maar ook op de geschiedenis. Van het joodse leven in Leeuwarden waar hij lang leraar Duits was geweest, was veel materiaal bewaard. Beem was direct na de bevrijding aangesteld om het joods leven in de Friese hoofdstad voor zover mogelijk op gang te brengen. Het resultaat van zijn diepgravende onderzoek was een rijke studie over een ooit levendige gemeente en cultuurcentrum.

Nog even een mooie uitdrukking in het jiddisch die ik van Hartog Beem leerde: E jonge maad is besser wie ‘n alte tefille. Oftewel: een jonge meid is beter dan een oud gebedenboek. De humor is alleen te begrijpen als men weet dat het een oude gewoonte was uit eerbied het gebedenboek voor en na gebruik te kussen.

Naar aanleiding van: H. Beem (1974). De Joden van Leeuwarden. Geschiedenis van een Joods cultuurcentrum. Assen: Van Gorcum

In goede staat. Gebonden in zwart linnen met nette stofomslag. Met bibliografie, register, noten, XII, 368 pp. Meerdere illustraties zw/w. (€ 39,50, incl. verzendkosten). Méér judaica. Dit exemplaar bestellen? Bel of mail ons

Denkend aan Cornelis Steenblok (1894-1966) zie ik een zwarte T-Ford in een achterkamer staan, terwijl hij met zijn huishoudster in de voorkamer de maaltijd geniet. Niet veel later gaat Steenblok te snel door de bocht en belandt de T-Ford in een sloot. De dominee wordt wonderbaarlijk gered. Met zwarte hoed en al wordt hij uit het water gevist. Of ik sla hem gade terwijl hij de hostie weigert in een katholieke kerk en hoor zijn reactie op de boze blik van de priester die hem vraagt wat hij daar doet. Terwijl zijn “aangezicht verandert als in een keisteen”, zegt Cornelis Steenblok: “dit is toch een publieke plaats?” Deze en andere verhalen staan in het boekje Leven en leer van dr. C. Steenblok. Maar er is meer.

Ik herinner mij ook de verwondering toen ik als jonge student zijn proefschrift Voetius over de sabbath doorbladerde (met hardkartonnen blauwe omslag) en daarin de stellingen las. Een van die stellingen vond ik heel bijzonder: “de logische denkfunctie is door de zondeval niet aangetast geworden”. Eensklaps begreep ik de oorsprong van de conflicten en zijn wat onverzettelijke opstelling bij geschillen. Hij meende het gewoon altijd bij het rechte eind te hebben met de logica aan zijn zijde. Niet echt, maar toch wel bijna een God in het diepst van zijn gedachten. En waarschijnlijk heel eenzaam. Ik vond die stelling wel wat merkwaardig. Mij was altijd bijgebracht dat alles onder de ban van het kwaad lag en dat zelfs de mooiste paradijstuin niet meer is dan wat zwarte sintels in droge aarde.

Toen ik dit blog afrondde ontdekte ik dat P.L. Rouwendal een boek over Steenblok schreef waarin die stelling een belangrijke rol speelt, ook in de leergeschillen en -conflicten. Hij poneert daarnaast dat Steenblok het syndroom van Asperger had. Dat weet ik allemaal niet, maar de gedachtegang kan ik wel begrijpen, zeker nu ik het boekje over Steenblok opnieuw doorblader en over zijn ervaringen lees. In een als apologie bedoelde bespreking van de leer van Steenblok redeneert L.M.P. Scholten op soms bijna identieke wijze. Het blijft bijzonder, die logicistische omgang met heilige schrift.

In 1975 kreeg ik het boekje over Steenblok cadeau. Een presentje toen ik als leerling de dr. C. Steenblokschool verliet met als advies om de ambachtschool te volgen; ik mocht eventueel de Mavo proberen. Uit woede over dat advies verscheurde ik alle rapporten van de dr. C. Steenblokschool, maar het boekje hield ik en ik zal niet spugen in de bron waaruit ik dronk. Met dr. C. Steenblok heb ik niet veel, maar ik laat mij nooit de herinnering ontnemen aan de beschrijving van het overlijden van de predikant Pannekoek, een leerling van Steenblok. Er werd geschreven dat op het moment van zijn sterven, “de wind plotseling ging liggen en er (…) een stilte in de valley [kwam].” Ik geloof dat.

Je moet goed luisteren om windstilte te horen.

Boeken die ik wèl verkoop

Als jongen had ik weinig belangstelling voor architectuur. Op school werd er niets over verteld en mijn familie telde geen ontwerpers. Het enige wat me een beetje boeide waren zeventiende eeuwse huizen met klokgevels.

Die belangstelling kwam door de boeken die ik las over de gouden eeuw met ontdekkingsreizigers en dappere vechters tegen woeste inboorlingen. In dat soort boeken stonden tekeningen van de havens waar die schepen uitvoeren. Steden met straten vol met klokgevels. Ik keek mijn ogen uit toen ik, kort na de oorlog, voor het eerst in Amsterdam kwam. Overal gevels. Je kon met een beetje fantasie Paddeltje of de scheepsjongens van Bontekoe zien lopen. Dat kostte mij geen moeite.

Alain Powers laat in Shop Fronts een heel andere architectuur zien. Winkelpuien in het 19e eeuwse Engeland en Schotland, ontworpen voor trotse winkeliers met smaak. Zij hadden er, en dat moet erbij, het geld voor over om hun goede naam accent bij te zetten. Zelfs een slager had er centen voor over om klanten te lokken. Veel Art Deco en Jugendstil.

Het zou leuk zijn om in Londen met dit boekje in de hand te bekijken wat er nog resteert. Het boekje is uit 1989 en men moet vrezen dat de modernisering sindsdien niet is stopgezet. Je kunt natuurlijk ook de plaatjes bekijken in de illusie dat alles er nog is zoals het was. In ieder geval heeft men in Engeland meer gevoel voor traditie dan in Alkmaar of Goes. In Zwolle werd er in de jaren zestig onder leiding van burgemeester Roelen een hele punt uit de oude binnenstad gehakt. Het is een wonder dat de Sassenpoort er nog staat. Dit alles terzijde.

Méér nieuwe oude boeken

Dr. G. W. Huygens was één van de recensenten die mij in de jaren vijftig en zestig op weg hielp door het doolhof van de Nederlandse letterkunde. Hij schreef doorwrochte en toch heldere recensies in de NRC. Die knipte en bewaarde ik. Hij was het die mij met J. van Oudshoorn en anderen liet kennis maken. De pessimisten van rond 1900.

Mijn Praagse vriendin Petra Schürova die Duits en Nederlands studeerde, sprak en las, zei mij jaren geleden dat er geen schrijvers waren die zo somber schreven als de Nederlanders in die tijd. Hoorde Multatuli daarbij? In ieder geval was de docent Nederlands een kenner van zijn werk. Hij gaf, soms samen met zijn vriend Garmt Stuiveling, werk van Douwes Dekker opnieuw uit. Vaak geannoteerd. Huygens was een goede leraar die er op zijn terrein veel ‘bij deed’.

Dat Van Oorschot zijn dissertatie De Nederlandse auteur en zijn publiek als gewoon boek uitgaf staat waarschijnlijk niet los van het feit dat Huygens meewerkte aan Van Oorschots blad De Baanbreker (1945-1946). Ook zal het Van Oorschot plezier hebben gedaan dat Huygens enkele malen Jacques de Kadt instemmend aanhaalt die bleef hameren op vrijheid en democratie. De Kadt en diens vriend Sal Tas schreven voor De Baanbreker.

Huygens wilde in zijn boek, anders dan gewoon was, de schrijver in zijn tijd plaatsen. Het werd dus een sociologisch-literaire studie over de ontwikkeling van het literaire leven vanaf de 18e eeuw. Wie had ooit aandacht gegeven aan het relatief kleine publiek van de toen opererende auteurs? De meeste mensen hadden geen geld voor boeken en al helemaal niet voor fraai ingebonden werken. Fraai (vind ik tenminste) dat hij Van Deyssel typeert als ‘een vrij onmaatschappelijke mooischrijver’. Hij en die andere Tachtigers die dagenlang wat mijmerend (en zwalkend) door de Kalverstraat rondlopen. Er is vooruitgang. Althans verandering. Ik denk niet dat er nu nog een schrijver die bij zinnen is, die om indrukken op te willen doen door de Kalverstraat gaat lopen met alle die trendy winkels die nare muziek naar buiten strooien.

Vreemd dat Huygens Bernard Canters meesterwerk Kalverstraat niet noemt dat de moordende concurrentie tussen de oude winkels en de opkomende grotere bedrijven beschrijft. Kalverstraat werd enkele malen herdrukt. Ik heb een eerste druk. Maar die doe ik nog niet weg. Ik heb Canter jaren gekoesterd en schreef een groot stuk over hem in Vrij Nederland. Dat kon, het was toen een echt ruim weekblad, waar redacteuren hun gang konden gaan. Dit terzijde uiteraard.

Of Lucebert beter saxofonist had kunnen worden dan dichter en schilder? Dat kan ik niet beoordelen. Wel krijg ik de indruk dat de dichtregels Alles van waarde is weerloos / wordt van aanraakbaarheid rijk / en aan alles gelijk wat minder vaak in overlijdensadvertenties verschijnen.

Dat zal dan wel komen door de onthullingen in de biografie van Wim Hazeu. Lucebert was in zijn jonge jaren een vurige bewonderaar was van Adolf Hitler.

Ik bezocht Lucebert in zijn atelier omdat hij in gedichten zijn grote jazz voorbeelden vereerde. Ik schreef er een stukje over in Vrij Nederland. Het kwam in deze verzamelbundel terecht. Hij draaide tijdens ons bezoek de goede jazzplaten van Coleman Hawkins en Lester Young.

Omdat ik, zoals zijn beste vrienden, niets wist van zijn vroegere Hitlerverering kon ik hem niet confronteren met het feit dat de nazi’s de jazz verboden in hun Derde Rijk. Entartete Kunst. Muziek van joden en negers. Pete Felleman zou er aan toegevoegd hebben: En van Italianen.

Achterin het boek een opsomming van de jazzplaten die Lucebert bezat. Een mooie collectie die getuigt van goede smaak. Jammer dat… enz…enz.

Ben IJpma & Ben van Melick (red.) (2013). Ik ben een gemankeerde saxofonist. Amsterdam: Uitgeverij Huis Clos & Rimburg.

In beschermhoes. Met 2 CD's, gedichten, tekeningen, gouaches, olieverf op doek, foto's en essays. Oplage 750 ex. Best verzorgde boek 2013 - Ehrendiplom (Schönste Bücher aus aller Welt 2014). Als nieuw. Uitverkocht & zeldzaam. Verkocht.

Joseph Luns (1911-2002) was langer, ook langer minister van Buitenlandse Zaken dan Eelco van Kleffens (1894-1983), maar Kleffens, de uit Heerenveen stammende diplomaat, kende zijn dossiers zeker zo goed als Luns. Bovendien was hij nooit lid van de NSB. Van Kleffens was en bleef partijloos. Dat hielp hem bij zijn benoeming als minister in 1939.

Zijn memoires kwamen bij De Slegte terecht wat een beetje onrechtvaardig was. Ik denk dat het publiek gehoopt had op onthullingen. Hij was ten slotte de man die in Londen moest bemiddelen als de twee stijfkoppen, Gerbrandy en Wilhelmina, tegenover elkaar stonden. Van Kleffens laat wel doorschemeren die hij het daarbij niet makkelijk had. De vorstin was weliswaar niet dom, maar van de echte wereld had ze geen kaas gegeten. Het kostte Van Kleffens in Londen veel moeite haar te overtuigen dat Nederland diplomatieke banden moest aanknopen met de Sovjet Unie nadat dat land was aangevallen door Hitler en dus onze bondgenoot was geworden.

Van Kleffens, die in Leiden had gestudeerd, kon terugkijken op een prachtige loopbaan. Eerst als ambtenaar op het ministerie waar hij verdragen voorbereidde waarvan de namen goeddeels vergeten zijn, daarna als minister. Na de oorlog werd hij ambassadeur in Londen en Washington. Zware posten. Toen en nu.

Toen ik zijn herinneringen herlas, vond ik ze boeiender dan bij aanschaf, al blijft het achterste van zijn tong onzichtbaar. Aan het slot van zijn boek beschrijft hij een tochtje naar Bolsward, volgens hem de mooiste van de Friese steden. Een mooie reden om die stad aan te doen bij mijn jaarlijkse ontdekkingsreis door die provincie. Uit het stadhuis en andere gebouwen sprak een voornaamheid van geest. Die voornaamheid straalde ook Van Kleffens wel uit en hij kwam ook wel eens wat hautain over. Volgens intimi was hij warm en hartelijk tegenover goede vrienden, maar kribbig als hij zijn zin niet kreeg.

Zijn laatste jaren sleet hij in een fraaie villa in Portugal waar Salazar aan de macht was. Ik denk dat het dictatorschap van Salazar voor Van Kleffens ondergeschikt was aan het feit dat Portugal lid was van de NAVO. Misschien was het belangrijkste wel dat hij vanuit zijn huis, zittend in een prachtige tuin, over de zee kon uitkijken.

Naar aanleiding van Kleffens, E.N. van (198). Belevenissen I en II [2 delen]. Alphen aan den Rijn: A.W. Sijthoff.  € 19,95 (incl. verzendkosten).

Maurits Wagenvoort (1859-1944) was reisredacteur van het Algemeen Handelsblad en gold lange tijd als vergeten. Daar zijn er meer van. Voor die tijd schreef hij gewaagd. Hij bekende zich met deze roman tot het naturalisme. Émile Zola’s roman Thérèse Raquin geldt als het grote voorbeeld voor deze stroming. Wagenvoort schreef veel, sommige boeken onder het pseudoniem Vosmeer de Spie. Zoals de hier aangeboden zeldzame eerste druk uit 1891. Met opdracht aan de bankier G.J. de Clercq (1828-1896), een verre nakomeling van de Réveilman Willem de Clercq.

Twee titels uit zijn naturalistische periode hebben als ondertitel Analyse van een gemoedstoestand waarmee Wagenvoort aangeeft de menselijke natuur op realistische of misschien zelfs wetenschappelijke wijze te willen beschrijven. Als men weet dat Wagenvoort homoseksueel was en bevriend met Louis Couperus, dan moet dat de interesse wekken. Met dit boek liep hij eerst zonder succes zes uitgevers af. Schijters in dat vak had je toen blijkbaar ook al. Trouwens de dochter van Herman Heijermans beweerde dat haar vader met Kamertjeszonde pas bij de 41ste uitgever succes had. Baas boven baas.

‘t Schijnt dat Wagenvoort nu weer in de belangstelling is. Reden is dat Gerrit Komrij hem uit het stof op diepte. Komrij had ontegenzeggelijk smaak, kennis en was tegendraads. Nogal scherp tegen het schreeuwerige feminisme. Ik lees hem nog altijd graag. Of is Komrij ook vergeten? Ik vraag maar.

Méér nieuwe oude boeken

John Jansen van Galen werkte vele jaren voor de Haagse Post en schreef de geschiedenis van de grote (en betere?) concurrent Vrij Nederland. De jaren dus dat er nog werd gelezen. Ik werkte voor VN van 1962 tot 1996 en wist er dus veel van. John kwam enkele malen naar Zwolle om me te bevragen. Hoewel ik al veel over die jaren had geschreven, kon ik hem toch helpen. John sprak met vele tientallen redacteuren en medewerkers van het weekblad. Een mooi uitgebalanceerd eindresultaat kwam in de winkels. Daar heb ik het gekocht want John kon natuurlijk niet al zijn zegslieden een gratis exemplaar toesturen.

De gouden jaren van het linkse levensgevoel, noemde hij zijn boek. Dat goud heb ik gewogen en uiteindelijk te licht bevonden. Dat geldt niet voor het boek. Maar ik proefde er ook het brons, ijzererts en roest. Voor mij was het genoeg geweest.

Nu is een andere lezer aan de beurt die het allemaal niet heeft meegemaakt. En toch wil weten waarom het zo’n mooi weekblad was waar alles kon en alles mocht. En ook alles gebeurde. Ze schitterden: Al die ooit glorieuze figuren zoals Martin van Amerongen, Rinus Ferdinandusse, Mathieu Smedts, Jan Rogier, Joop van Tijn, Renate Rubinstein. Den Haag (en de rest van het land) sidderde of genoot als zij de pen ter hand namen. Al die namen, nu vrijwel vergeten. Net als ik, maar ik schrijf nog.

Méér nieuwe oude boeken

In de lente van 1963 werkte ik een jaar bij Vrij Nederland en vroeg mijn hoofdredacteur naar een mooie streek in Frankrijk.  Mathieu Smedts had in Engeland gewoond en gewerkt, hij was in Italië en Spanje op reportage geweest, had Australië en Nieuw Guinea bezocht en als verzetsstrijder in Duitsland gevangen gezeten. Hij kende Europa. Uit boeken en uit eigen ervaring.

Hij raadde mij de Morvan aan  ‘waar je uitstekend kunt eten’. Dat bleek waar te zijn toen ik, lopend en met een rugzak waar weinig in zat bij de heer Germain aankwam die een café restaurant dreef en op zolder een bed had voor logies. Hij had bovendien in een nabij meertje een roeiboot liggen die ik mocht gebruiken. Ik was vrijgezel en de wereld lag aan mijn voeten.

Door zijn boek Leven als God in Frankrijk (Wereldvenster, 1972) leerde ik Frankrijk van nog veel meer kanten kennen. Veel kerken, maar ook de roulette in Monte Carlo, alcoholici en sociale drinkers (Smedts was beide), De Gaulle en Jeanne d’Arc. Hij droeg zijn boek op aan de bewoners van Sospel waar hij na zijn vertrek bij Vrij Nederland jarenlang woonde met zijn tweede vrouw Joske. Zij maakte de mooie foto voor de omslag. Een beetje voorspelbaar misschien, maar toch precies zoals Frankrijk gelukkig nog altijd bestaat. Mannen met petten die op een dorpsplein Jeu de Boules spelen.

Als ik die foto zie, krijg ik al geweldige zin om naar het zuiden te trekken, naar die mannen te kijken en vooral om daarna onder een parasol een glas rode wijn te drinken. Raar, maar als je een fles van diezelfde wijn meeneemt naar Holland, smaakt het veel minder. Een kenmerkende zin van Smedts in zijn beschouwing over beroemde koks en eten: ’Robespierre was geen fijnproever, Danton wel en hij at een dozijn oesters voordat hij naar de guillotine werd gebracht. De revolutie zou anders zijn gelopen, zo beweren sommige deskundigen, als Robespierre en niet Danton het eerst was onthoofd.’

Tijdens zijn gevangenschap had Smedts de Franse gastronomie verwenst. Dat kwam omdat de Franse gevangenen de vreselijke tijd doorbrachten met het praten over feestmalen en het uitwisselen van ingewikkelde recepten. Ze wilden van Smedts horen hoe je erwtensoep moest maken.  ‘Soms was dat een marteling, want de honger werd er alleen erger door.’ Smedts kon schrijven. Gelukkig gaat zijn boek verder niet over zijn gevangenschap. Daar schreef hij over in een ander boek.

Méér nieuwe oude boeken

De bundel Anti-semitisme en jodendom met daarin een aantal thematische opstellen heeft als ondertitel ‘Een bundel studies over een actueel vraagstuk’.

Die ondertitel heeft bijna eeuwigheidswaarde. Het boek verscheen in 1939 toen de jodendiscriminatie in Duitsland al heftige vormen had aangenomen en Nederland werd ‘opgescheept’ met joodse vluchtelingen.

Jacques Presser opent de rij van bijdragen met Het antisemitisme als historisch verschijnsel. Zoals we van hem gewend zijn, dook hij diep in de geschiedenis en kon (en wilde) hij de christelijke wortels van de jodenhaat niet overslaan. De joden waren een ander, vreemd volk, en misoogsten, epidemieën, overstromingen, oorlogen, aardbevingen economische en sociale crises werden toegeschreven aan dat andere volk. Van enkele andere schrijvers, zoals Van Oijen en Joh. van der Spek weet ik niets. Voor wie Menno ter Braak, prof, mr. B.M. Telders (een liberaal die in een Duits concentratiekamp overleed) en de socioloog dr. J. P. Kruijt nog wel een rinkelende bel of klinkende cimbaal is, is dit boek een aardig aanvulling op de collectie.

Er zijn een paar regels in Pressers studie die het overdenken met commentaar waard zijn: Over joodse hoogmoed.

Ik kom er niet meer aan toe.

Fritz Bernstein was geboren in Duitsland maar kwam naar Nederland waar hij een gezaghebbend man werd in de zionistische beweging. Hij vertrok naar Palestina en was in 1948 een van de ondertekenaars van de onafhankelijkheidsverklaring van de staat Israël. Daarna tweemaal minister van Industrie en Handel.

Zijn boekje Over Joodsche Problematiek uit 1935 begint herkenbaar: “Men heeft den Jood weer ontdekt. Boeken over Joden zijn altijd verschenen. Thans [1935 dus] worden wij overstroomd met boeken over Joden.” Uiteraard waren daar voor een deel recente gebeurtenissen de oorzaak van, het aan de macht komen van Hitler.

Die machtsovername van Hitler veranderde veel, maar niet alles, Eigenlijk was het volgens Bernstein altijd zo: ’Het land, waaraan de Jood,  met de sterkste gevoelens van thuis te zijn is gebonden, is het land van een ander volk.’ Vandaar zijn pro-zionisme. Mét de blauw-witte vlag.

En nu? Er verschijnen, lijkt het, steeds meer boeken over joden en vooral over wat hen is aangedaan. Hadden we maar, zullen veel zionisten verzuchten, in 1933 een eigen staat gehad waar we, althans binnenlands, verschoond waren geweest van het antisemitisme dat altijd aanwezig is. Virulent of bedekt.

Boris Raptschinsky was een Russische jood. Toen hij in Amsterdam in 1983 overleed, was hij 96 jaar. Het grootste deel van zijn leven woonde hij in Nederland. Hij promoveerde op de tijd van Peter de Grote in Nederland. Hij had veel leerlingen die Russisch van hem leerden. Hij stelde woordenboeken samen.

Het joodsche wereldprobleem behandelt mogelijke oplossingen voor de overal onwelkome joden. De Guyanas was er een van. Na de oorlog zette hij zich in voor emigratie van joden naar Suriname. Hij correspondeerde er over met minister Logeman en besprak het met premier Willem Schermerhorn Daar kwam, zoals we weten niets van terecht, want het werd Israël. Het jaartal van publicatie van het boekje is vreemd (1941), maar het kon nog net. Jaap Meijer – de vader van Ischa – promoveerde nog op 2 oktober 1941. Daarover schreef ik eerder in De Parelduiker.

Met overlijdensadvertentie van zijn tweede vrouw (uit: NRC Handelsblad).

In vergelijking met de Franse, Italiaanse en zelfs (kleine) Britse communistische partij, beschikte de CPN over weinig aanhang onder de schrijvers. Eigenlijk was Theun de Vries de enige met landelijke bekendheid die ook door niet-communisten werd gelezen. Hij schreef goed, vlot en veel en kreeg zo’n beetje alle juryprijzen uitgereikt.

Theun was een aardige man die mij af en toe wel wat wilde vertellen over zijn vroegere partijgenoten. Partijleider Paul de Groot had hem gevraagd hoe je dat deed: Je memoires schrijven. De Vries had geantwoord: opschrijven wat je je herinnert uit je jeugd, je ouders, je schooltijd. De Groot was eigenwijs, wilde een ‘leerboek’ schrijven en dat werd dus onleesbaar. De Vries wilde pas praten nadat hij in 1971 voor het partijlidmaatschap had bedankt.

De Vries was van vele markten thuis en greep graag een paar eeuwen terug. Met zijn biografie van Johan van Oldenbarneveldt, waarvan de meeste Nederlanders niet veel meer weten dat hij werd onthoofd, waagde De Vries zich op glad ijs. Waarom werd de grondlegger van de Nederlandse staat geëxecuteerd? Voor zijn boek kreeg hij raad van de historici Jan en Annie Romein, Van Oldenbarneveldt werd bij de Vries een pion op het veld der maatschappelijke krachten.

Voor dit boek kreeg hij lof van gerenommeerde historici als De Pater, Colenbrander en zelfs Geyl. Die laatste wetenschap ontleen ik aan Jos Perry die een uitstekende biografie over Theun de Vries schreef.

De hier aangeboden biografie over Johan van Oldenbarneveldt was ooit eigendom van Henk Dienske (1907-1945) [met ex libris] één van de rechtvaardigen onder de volkeren (Yad Vashem onderscheiding, 2 februari 1971). Hij werd in 1944 gearresteerd en was tot dat moment provinciaal leider van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (Noord-Holland en Amsterdam).

Over Bernard Verduin, de radencommunist en volgeling van Herman Gorter, schreef ik eerder. Bernard Verduin was bevriend met Maurits Dekker schrijver van de revolutieroman Brood! en van het Roodboek.

In laatstgenoemd boek nam hij het op voor de vrijwel door iedereen belasterde Marinus van der Lubbe die in 1933 de Rijksdag in brand stak.

In 1925 begon Verduin een zaak in kunstverlichting. Het werd een succes, vooral door de neonbuizen die uit Amerika kwamen. Toen zijn zaak 35 jaar bestond schreef Verduin een boekje Flitslicht op New York. Een relatiegeschenk en niet in de handel. Manhattan door Nederlandse ogen.

Méér nieuw oude boeken

Gerrit Kastein was een arts en neuroloog die communist werd en in Spanje tijdens de burgeroorlog tegen Franco streed. In 1937 promoveerde hij op het proefschrift Eine Kritik der Ganzheitstheorien. Zijn dissertatie werd uitgegeven in Leiden, bij Jacob Ginsberg, de kleurrijke bohemien & antiquaar in Leiden over wie mijn kompaan eerder schreef en die ook andere wetenschappelijk werk over de rassenleer uitgaf (zie bijv.: Sigmund Feist als biologisch antropoloog).

In Het Rassenvraagstuk (1938) analyseert Kastein de rassentheorieën zoals die in zijn tijd de ronde deden. In het voorwoord wordt in dit verband op de NSB en de nationaal-socialistische arbeiderspartij van majoor Kruyt gewezen. Een merkwaardige figuur, man van de omvolking, die de Caribische eilanden wilde laten ontruimen en de bevolking vervangen door Nederlanders.

Toen Nederland in mei 1940 werd bezet, was Gerrit Kastein een van de eersten die in het verzet ging. Een moedige man, keihard. Toen hij gevangen werd genomen en werd verhoord, wist hij, geboeid en al, op het Buitenhof uit een raam te springen. Zelfmoord omdat hij wilde voorkomen dat hij bij nog zwaardere verhoren namen zou prijs geven.

Dat van die zelfmoord mocht niet in De Waarheid toen hij na 1945 werd herdacht. Men maakte ervan dat hij er op rekende een been te breken en dan, later, uit een ziekenhuis zou kunnen ontsnappen. De SGP, die een vergaderkamer betrok in de ruimte waar Kastein werd verhoord, liet enkele jaren geleden ter ere van hem op die plaats een maquette aanbrengen. Bij de herdenking was een kleindochter van Kastein aanwezig. Een sympathiek gebaar van de SGP die, maar dit terzijde, meer aardige kanten heeft. Ik vermoed dat de SGP de communist Gerrit Kastein meer als een Simson eert, dan dat ze hem zijn ‘zelfmoord’ aanrekent.

Naar aanleiding van: G.W. Kastein(1938). Het rassenvraagstuk. Amsterdam: Pegasus. 

Mooi exemplaar. Kunstleren omslag. Meerdere foto's in de traditie van de biologische antropologie uit de jaren dertig.

Willem Wittkampf werkte tijdens de bezetting als jongeman in Zutphen voor het illegale Parool. Bij die krant was hij jarenlang sterverslaggever of beter: interviewer. Hij was de uitvinder van het apostrof vraaggesprek. Zijn vragen las je niet. Het verhaal begon en eindigde met een aanhalingsteken. Vaak gingen die verhalen over de oorlog. Jaren later kreeg Willem navolgers zoals Ischa Meijer en Gerard van Westerloo. Ik heb Willem Wittkampf eenmaal gezien. Dat was op de kunstenaarssociëteit De Kring waar hij veel verbleef. Willem stond aan de bar, dronk in hoog tempo, voerde het hoogste woord en liep op gymnastiekschoenen. Dat laatste vond ik zeer merkwaardig. Het hoorde, nam ik aan, bij het vrije leven van een verslaggever in de hoofdstad waar andere normen golden.

Zijn boekje Het Kanon gaat weliswaar over de oorlog, maar is erg geestig. De enige bezetter is een Duitser die een kanon beheert dat alleen afgaat als je er met een hamer op slaat. Dat het vol humor zit zou ook niet anders kunnen, want de befaamde Fiep Westendorp maakte de tekeningen.

Willem Wittkampf kreeg bij Het Parool een jaar vrijaf om de roman te schrijven die alle andere romans overbodig zou maken. Het vrije jaar liep erg uit en de roman is nooit afgekomen. Het liep verdrietig met de journalist/romancier af. Hij kwam zijn huis in de Pijp bijna niet meer uit en leefde op blikjes sardientjes. Ik heb hem nog eens gebeld over die roman, maar veel verstandigs kwam er niet uit. Het leek me dat hij uitgekeken was op de wereld. Hij had zijn brievenbus dichtgespijkerd, vertelde hij mij. Na zijn dood hebben vrienden in dozen vol met aantekeningen voor De Grote Roman gekeken. Er viel niks van te maken.

Het Kanon blijft gelukkig recht overeind staan.

De roman (tweede druk) is uit 1951. Fiep tekende o.a. voor Het Parool. Wat dat blad een talent in huis had! Ik heb er ook gewerkt. Slechts een half jaar. Ik had een chef op de redactie binnenland die ronduit een secreet was. Ik nam ontslag. Dat was beter dan ontslag krijgen. Hoofdredacteur was toen P. J. Koets die ik leerde kennen toen ik tien jaar lang een rubriek had in de krant en hij mij soms opbelde om zijn instemming te betuigen. Van dat ontslag wist hij niets. Jammer dat ik hem toen niet naar Wittkampf heb gevraagd. Maar als je zo doorgaat, bestaat het leven uit gemiste kansen. Maar dit laatste geheel terzijde.

En dan nog een van Wittkampf onder de naam Willem zoals zijn stukken in Het Parool kwamen. Veertig interviews met mensen die echt iets te vertellen hebben. Vaak joden die de kampen of de onderduik hadden overleefd en daarna weer aan de slag gingen.

In een vooraf vertelt Wittkampf hoe hij te werk ging. Soms sprak hij uren met mensen. maar gebruikte toch de tekst niet. Dan twijfelde hij aan het waarheidsgehalte. Het moest allemaal echt zijn, echt gebeurd.

Een enkele keer had hij een bandopname apparaat bij zich. Dat beviel toch niet echt want als dat ding aanstond dacht hij: ouwehoer maar door, ik luister morgen wel wat je allemaal te vertellen had. Dat klikte niet, want als hij niet echt luisterde (en een vraag kon stellen) dan werd het niet echt, dan verwaterde het.

Hij sprak vrijwel alleen met onbekende mensen. Nooit met ministers, politici of beroemdheden. Simon Wiesenthal was een uitzondering. Uit zo’n vraaggesprek kwam je niet altijd te weet met wie hij had gesproken, meestal kleine mannen. Van de markt of uit een groentenzaakje. Maar altijd met een bijzondere belevenis. Sociologisch een buitengewoon interessant boek omdat deze veertig mensen over onherhaalbare ervaringen vertellen. Willem zegt dat zijn collega’s zijn stukken graag monologen noemden. Hij zelf gebruikt liever het woord proces-verbaal. Alleen dat wat er toe doet. En in zijn geval voor de krantenlezer. Daar waren er toen meer van dan nu.

Die smulden, en dat doe ik nog steeds als ik het intervíew lees dat zo begint:

“Ja maar hoor es- als u vraagt waarom ik als ‘een-vou-di-ge kokkin wél onmiddellijk begreep dat het mis was toen Hitler aan de macht kwam…ten eerste onderschat u geloof ik het vak van kokkin. ‘t Is de leiding hebben van de keuken en (…)”

Dan lees je door want je wilt alles weten over die kokkin.

Méér boeken

De Russen beschouwen Poesjkin nog altijd als hun grootste schrijver. Hij wordt ‘de zon van onze literatuur’ genoemd. Hans Boland beschrijft zijn leven op een aanstekelijke manier. Poesjkin, de man van Jevgeni Onegin, maar ook van De Kapiteinsdochter dat, als ik mij goed herinner, in de jaren dertig door de jonge Karel van het Reve werd vertaald. Maar Karel kende toen nog helemaal geen Russisch. Hij vertaalde uit het Duits zoals vele Russische klassieken toen uit het Duits werden vertaald. Het aantal slavisten was dun gezaaid. Nu is er een klein legertje met Boland als onbetwiste aanvoerder.

Poesjkin is voor ons westerlingen interessant omdat men door hem de Russische ziel leert begrijpen. Boland zegt het zo: ‘Misschien is de ontdekking van Rusland via Dostojevski in plaats van Poesjkin te vergelijken met de ontdekking van de westerse kunst door de Japanners via Van Gogh en niet via Rembrandt.

Anna Achmatova (1898-1966) geldt nog altijd als een van de grote Russische dichteressen. Haar eerste gedicht in deze bundel stamt uit 1909. Ze maakte alle ellende mee die zich de vorige eeuw uitstortte over de bewust levende Rus. Pas na 1953 (Stalins dood) kon ze iets ruimer ademhalen.

Hans Boland, die terecht prijzen kreeg voor zijn Russische vertalingen, schreef voor de keuze uit haar werk, een korte, heldere inleiding over haar leven. De Noten aan het slot zijn onmisbaar om haar te begrijpen. Want wie weet er hier nou dat de ’Chinese brug’ zich bevindt in Tsarskoje Selo, het ‘tsarendorp’.  Die brug komt voor in haar gedicht:

Voor een geliefde

Je hoeft me niets te zeggen met een duif / Je hoeft me geen bezorgde brief te sturen / Blaas niet in mijn gezicht met maartse wind / Ik ben sinds gisteren in de groene Hof / Onder een schaduwplek van populieren / Alwaar  men rust voor ziel en lichaam vindt.

Wie de rest van het gedicht wil lezen, kan zich de bundel aanschaffen. Of een ander boek. Wíj leven niet van maartse wind alléén.

Meer boeken

Wat gebeurde er met de collaborateurs en landverraders die na 1945 niet werden doodgeschoten? Ismee Tames van Oorlogsdocumentatie zocht het uit. Sommigen kwamen pas na tien, twaalf of vijftien jaar vrij. Dat waren de zware gevallen.

Ik stuitte in haar boek op Piet Cieraad die Zwolle tot een paar dagen voor de bevrijding van de stad op jacht was naar ondergedoken joden en verzetsstrijders. Ook was hij de lijfwacht van Anton Mussert. Hij werd ter dood veroordeeld, kreeg gratie (hij was een ‘ware christen’ geworden) en mocht zich na vele jaren weer bij zijn gezin voegen. Een dochter vertelde aan Ismee Tames dat hij eigenlijk niet was veranderd. Nog altijd diezelfde autoritaire man die zijn dochter van het gymnasium haalde, want dat onderwijs had hij zelf ook nooit gehad.

Ik kon de gegevens over Cieraad gebruiken voor mijn eigen boekje over de maanden rondom de bevrijding van Zwolle dat in 2015 verscheen. Opmerkelijk hoe de gedetineerde Cieraad predikanten en christelijke kamerleden om de tuin wist te leiden.

Méér nieuwe oude boeken

In Grote tijdgenoten beschrijft Churchill niet alleen nu nog bekende staatslieden als Clemenceau, Hitler, Trotsky en Hindenburg, maar ook vrijwel vergeten figuren als John, Morley, maarschalk Foch en de graaf van Rosebery. Churchill schreef, het is bekend, goed en ter zake.

De leukste biografie vond ik die van Boris Savinkov, een Russische revolutionair en anarchist die zich tegen ieder overheersend regiem keerde. En dat met de wapens in de hand. Dus eerst tegen de tsaar en daarna tegen de bolsjewiki van Lenin. Churchill kreeg met hem te maken toen de Britten met een interventie legertje  probeerden de Roden te verslaan. Dat liep op een geweldige mislukking uit. Savinkov keerde op uitnodiging van Kamenjev en Trotsky naar Rusland terug. Zijn verleden zou hem worden vergeven. Wat er daarna met hem is gebeurd, werd nimmer duidelijk. Savenkov stierf kort daarna. Werd hij doodgeschoten of was het zelfmoord? Over zijn ontmoeting met Savinkov schrijft Churchill: ‘Ik had, behalve op het toneel,  nooit een Russische Nihilist gezien en mijn eerste indruk indruk was, dat hij buitengewoon voor de rol geschikt was.’ Nihilist was toen een synoniem voor een anarchist van de daad.

Meer nieuwe oude boeken

Ik weet dat Bernard Verduin (1900-?) tot de groep van radencommunisten behoorde, een volgeling dus van de dichter Herman Gorter en de astronoom prof. Anton Pannekoek die het met Lenin aan de stok kregen, maar marxist bleven. Verduin ging in de handel en stichtte het eerste Nederlandse bedrijf dat in neon verlichting deed. Hij was jood en zijn boek draagt daar duidelijk sporen van, al is dat wat te zwak uitgedrukt. Frits, de zoon van Bernard, en zijn neef Herman komen in het boek voor als Rob en Leendert die in de onderduik gaan bij een contact onder de radencommunisten op de Kloveniersburgwal 91. Het loopt niet goed met hen af.

Zekere Kalmeyer komt in het boek voor bij wie je een bewijs kunt krijgen dat je géén jood bent. Bedoeld is natuurlijk Hans Calmeyer. Wellicht wist de schrijver van het boek, dat kort na de bevrijding werd geschreven de juiste spelling van deze Duitse ambtenaar en jurist niet. De hoofdfiguren in het boek behoren tot de familie Leonards; de pater familias was een fabrikant. Het autobiografische boek is duidelijk een sleutelroman. Gerrit Kouwenaar (de dichter) schreef in juni 1946 een recensie van de roman in De Waarheid. Hij vond niet alles goed.

Het boek is overigens uiterst zeldzaam. Interessant voor iemand met belangstelling voor de joodse kant van WOII om uit te zoeken. Ik heb er helaas nooit tijd voor gehad. Een uitdaging voor een jonge historicus. Historica mag ook, maar dat geheel terzijde.

Update: 8 juli 2020 – Historicus Bart de Cort wees ons op enkele aanvullende gegevens over de zonen en neef van Bernard Verduin. Voor meer gegevens, zie: Rinus Pelgrom 1902-1970 beroepsrevolutionair, of Het belang van directe actie van Bart de Cort (verschijnt in 2020).

Meer nieuwe oude boeken

Tuinrubrieken en boeken over meer kleur achter (of voor) je huis zijn niet meer weg te denken. Of het helpt? In de tuincentra verdringen de mensen zich in het voorjaar om veel en vooral bloeiende viooltjes en andere ‘bekende’ bloemen in te slaan. Het liefst spul dat het hele jaar bloeit. Triest, want er komt geen bij of vlinder op af. Allemaal zielloze troep.

De Engelsen waren er al vroeg bij met hun tips en aanwijzingen voor Practical Amateur Gardening. Dat amateur klinkt bescheiden en zo is vast bedoeld, maar zo makkelijk is dat enten en stekken nog niet. Ik heb het wel eens geprobeerd. Het lukte niet, hoewel de tekeningen in dit boek heel duidelijk zijn. Snoeien is eveneens een kunst als je het goed wilt doen. Maar dat geldt (open deur) voor alles.

Bij de bestrijding van insecten en andere pesten staan enkele aantekeningen van de vorige bezitter die ik niet kon lezen. Maar ik spuit toch nooit. Sowieso is dit boek goed om je Engels op te halen. Dus: Met boek (en woordenboek) de tuin. U slaat dan twee vliegen in één klap. Minstens. De foto van de met rozen begroeide pergola (voorblad) gaf me een geweldige kick.

De Plantenwereld is een kruidkundige reis om de wereld en gepubliceerd in 1859.  Er zal dus, is ons sombere commentaar, inmiddels wel veel voorgoed verdwenen zijn. Op de vele houtgravures kan men nog zien hoe het was toen het er nog was. Er zal nog wel suikeroogst op Guadeloupe zijn, maar veel handenarbeid is ongetwijfeld vervangen door machines.

En zou die gigantische drakenbloedboom nog op Orotava (Tenerife) staan? Dat zou ter plekke gecontroleerd moeten worden met dit boek in de rugzak. De ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt mat hem in 1799 nog.

Meer hobby?

Alleen in mijn kloosterkamer waar ik mij onnoemelijk verveel. Zit in een elektronisch spreekuur voor studenten, maar uit het digitale heelal komt geluid noch gezicht of anderszins iets dat licht geeft.

Ik besluit een stukje te schrijven over de serie met beste debuutromans (20 delen, compleet en als nieuw, 2011). Gisteren in Dalfsen opgehaald. Daartussen ook het debuut van Arthur Japin (De zwarte met het witte hart). Ik moet bij zo’n titel direct denken aan het Hooglied waarin de bruid haar bruidegom lokt met een zwartheid donkerder dan de woestijntenten van Kedar en de tentkleden van Salomo. U moet weten dat die ontzettend zwart waren. Lokkend liefelijk zwart. Ik geloof het. Ieder woord.

Alsof het niet genoeg is, telt de serie ook titels van Brouwers (Joris Oekeloen en het wachten), Mutsaers (De markiezin), De Jong (Opwaaiende zomerjurken), Mulisch (Archibald Strohalm), Nooteboom (Philip en de anderen). Palmen (De wetten). Dat boek van Palmen vond ik erg prachtig. Er zijn er onder mijn vrinden die suggereerden dat ik mij zou moeten schamen voor dat enthousiasme. Ik weiger dat.

Er zitten ook kunst- en architectuurboeken bij de vracht die ik gisteren ophaalde. Ook veel prachtigs zoals de Rembrandt van de Amsterdamse museumdirecteur B. Haak (met ingeplakte afbeeldingen in kleur). Ik vraag mij af wie degene was die al deze boeken bezat. Hij of zij die bij elkaar hield wat nu uiteen is gevallen: verzamelaar en noodzakelijk verband van datgene wat nu contingentie heet.

Het spreekuur is over en het stukje uit. Ik ga boeken beschrijven. Veel liefs voor nu en ook later. Oh ja, wilt u de serie van 20 debuutromans kopen? U kunt mij bellen (085 30 30 721).

Hoe nu? Een boek met (lichte) waterschade toch in de verkoop. Maar Een meisje duikt onder is dan ook een roman van de geniale liedjesschrijver Jacques van Tol (1897-1969) die voor de oorlog alle succesnummers van Louis Davids schreef. De olieman, Naar de bollen, De kleine man en nog veel meer. In 1939 werd Van Tol lid van de NSB en schreef tijdens de oorlog voor de radio vunzige antisemitische teksten. In 1944 bedankte hij voor de NSB en herbergde zelfs een joodse onderduiker. Bij zijn strafmaat (drie jaar gevangenis) werd er rekening mee gehouden.

Toen hij nog vastzat stonden de zangers bij het prikkeldraad te dringen om teksten van hem. Ome Thijs was niet van Sonneveld zelf (zoals hij beweerde) maar van Van Tol. Hij bleef liedjes schrijven maar die werden heimelijk onder een andere naam uitgebracht. Hij bleef een meester, ook als opportunist. Tegen het einde van de oorlog schreef Van Tol Als op het Leidseplein de lichtjes weer branden gaan. Dat werd tijdens de bezetting als hoopvol ervaren.

De aangeboden roman van Jacques van Tol uit 1937 betreft Een meisje duikt onder. Met voorwoord van Louis Davids en opdracht en sign. van Van Tol aan Max Muchet (Amsterdam, 14 januari 1937, “van den schrijver” die ik in vooroorlogse advertenties tegenkwam als een humorist en iemand die optrad bij de revue (Asta-theater Amsterdam). Een pseudoniem?

Uniek boek, uitgegeven door Literbo. Uit de collectie Igor Cornelissen en niet op de markt. Met enige waterschade (omslag en schutblad, binnenwerk goed). Tegen elk aannemelijk bod.

Ab Visser was een veelschrijver, maar geen slechte. Hij had een nare ziekte waardoor hij steeds krommer ging lopen. Op het laatst hing de neus bijna op zijn navel. Het belemmerde niet het succes bij de vrouwen, noch belette het hem de borrel. Hij wist zich uitstekend te vermaken op feesten. Eén ding bleef hem wel hinderen: Zijn werk verkocht voor geen meter. Jarenlang wachtte hij op ‘het sellertje’. Lag het aan zijn titels? Iemand vroeg hem of er in zijn nieuwe boek trommels of trompetten voorkwamen. Dat moest Visser ontkennen. ‘Dan gaat je nieuwe boek Zonder trommels of trompetten heten.’ Ook dat verkocht niet.

Zijn vriend Hans van Straten zorgde ervoor dat hij in Het Vrije Volk misdaadromans  mocht recenseren. Een paar jaar later deed hij dat in De Telegraaf. Het verhaal gaat dat Visser, gezeten achter een glaasje op het terras van Americain in Amsterdam,  werd aangesproken door een dame die zei dat ze zijn recensies in De Telegraaf altijd met groot plezier las. ‘Mevrouw, ik praat niet met mensen die De Telegraaf lezen,’ zou Visser haar in onvervalst Gronings geantwoord hebben.

In zijn boek Onder de gordel, Erotiek en geweld in de misdaadroman gaat ie niet alleen van jetje (of is het Jetje?). Visser analyseert scherp en legt uit waarom Simenon (Maigret) zo goed valt bij de gemiddelde burger. Commissaris Maigret is niet alleen een gemoedelijke vaderfiguur, hij had zelf ook iets dubbelhartigs, anders zou hij die gedeformeerde misdadigers nooit zo goed kunnen beschrijven. Dat klopt als een bus. En ook Simenon had in de oorlog bedenkelijke sympathieën.

En verder krijgen Havank, John Le Carre en Ian Fleming ook allemaal een beurt.  Binnenkort in onze winkel.

De Tsechische historicus Zbyněk Anthony Bohuslav Zeman vluchtte in 1948 naar Engeland. Het was het jaar dat Tsjechoslowakije communistisch werd. Zeman beschreef nauwkeurig hoe de nazi-propaganda begon en na 1933 overheersend werd met Goebbels, minister van Propaganda, als de grote én deskundige man.

Zonder Goebbels geen Hitler, is mijn stelling, maar Zeman zou het geschreven kunnen hebben, Onder Goebbels leiding werden de kranten, de radio en de filmindustrie gemodelleerd en gemoderniseerd. Dat Goebbels tot het laatst in zijn waanideeën bleef geloven weet iedereen. In de film Der Untergang wordt dat nog eens sterk geaccentueerd.

Peter Rijser, medewerker van het NIOD, schreef een uitvoerig hoofdstuk over de nazi-propaganda in Nederland, even giftig, maar met minder succes. Rijser laat zien wat de Nederlandse radio op drie dagen in 1941, 1942 en 1943 aan propaganda uitzond. Er werd, geen wonder, meer op de Engelse zender afgestemd. Ik was op bezoek op het NIOD kort nadat daar het bericht doorkwam dat de nogal stille Rijser een einde aan zijn leven had gemaakt. Niemand wist toen waarom. Er was grote verslagenheid. Hij werd als medewerker zeer gewaardeerd.

Zeman, Z.A.B. (1966). De propaganda van de nazi’s. Hilversum/Antwerpen: W. De Haas/Standaard Wetenschappelijke uitgeverij, 1966.Redelijk. 210 pp., 1e druk. Met illustraties, met bibliografie. € 9,50 (incl. pak- en verzendkosten). Interesse? Neem contact met ons op.

Méér nieuwe oude boeken bij Cornelissen & De Jong

Toen Amsterdam, al weer jaren geleden, uitgeroepen werd tot de Culturele hoofdstad van Europa, vond mijn vriend Eduard Groeneveld, bibliothecaris van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie dat hoogst misplaatst. Hij woonde er en vond het De Pisbak van Europa geworden. Niet alleen dromden hasjrokers en bierdrinkers uit alle delen van het continent er tesamen, ook lag zijn woning midden in de zone waar krakers een verwoestende slag toebrachten aan wonigen en het gezag.

Is het er nu nog erger? In ieder geval is er veel bewaard van wat eens mooi was en wat bleef. Ik doel op de architectonische nalatenschap van de grote H. P. Berlage en niet alleen zijn Beurs. Overal in de hoofdstad staan zijn merktekens in Een bouwmeester in beeld mooi gefotografeerd. Berlage bouwde niet alleen in Amsterdam, maar ook in Bilthoven, Laren, Groningen en Den Haag. Berlage was links, tegen het communisme aan, ging in 1929 zelfs mee op reis naar het nieuwe Rusland en schreef in het kritiekloze boek dat Henri Pieck over die tocht schreef een soort loflied in rijmvorm. Zijn bouwkunst heeft daar gelukkig niets mee te maken. Berlage, een man waar Nederland trots op mag zijn.

Nog meer Berlage in het boek van Marien van der Heijden. Wie nooit in de Burcht van Berlage is geweest, heeft een belangrijk Amsterdams monument gemist. Het was vele jaren het hoofdkwartier van de eens machtige Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond.

De leider van de ANDB, Henri Polak, had voor de joodse arbeiders het gezag wat voordien de rabbijnen hadden gehad. De ANDB bestaat niet meer. De joodse diamantbewerkers werden voor het overgrote deel vermoord. Nu is het een vakbondsmuseum. Ik gaf er eens een lezing en was onder de indruk van het vakmanschap van H.P. Berlage, vele jaren de toonaangevende architect van de hoofdstad.

Méér architectuur

Om iets te bereiken moet je wel over enige ambitie beschikken. Johannes van Loon was onderwijzer toen hij rechten ging studeren. Hij kende armoede, kwam niet uit een welgesteld gezin.

Van Loon bleek te veel ambitie te  hebben want hij liet zich door de Duitsers in 1941 benoemen tot president van de Hoge Raad nadat zijn voorganger mr. Visser als jood was ontslagen. Loe de Jong schrijft in zijn geschiedwerk dat Van Loon fout was, maar minder fout dan anderen. Een bewijs, zegt biograaf Herman Hermans, dat De Jong wel degelijk grijstinten erkende.

Hermans leverde een gedegen stukje werk af. Prettig voor hem was dat hij de medewerking kreeg van de zoons van Van Loon. Johannes van Loon vestigde zich na zijn veroordeling in 1948 op de Nederlandse Antillen. Was hij alleen maar naïef geweest zoals zijn vrienden beweerden?

Meer geschiedenis en/of biografieën

Jazz spelen is, ik spreek uit ervaring, opwindend, ernaar luisteren een waar genoegen. Er over lezen is goed te doen mits je er een jazzplaat bij opzet. Maar gedichten lezen over die muziek? Het is te doen, als de kunstenaar de goede toon weet te raken. Jan Hanlo kon het: “Het was half vijf ’s morgens in April / ik liep, en floot de St. Louis Blues / Maar ik floot die op mijn eigen wijze…” En dan verder zelf maar lezen.

Leuk vond ik ook Richter Roegholt in zijn gedicht Amsterdam. Hij laat daarin de kleine orgelman voortleven die in de jazztent Casablanca op de Zeedijk grote blonde meiden om en over zich heen liet dansen. Ik heb dat zelf gezien in de jaren vijftig.

Die orgelman, dat kleine kereltje, heette Japie Groenteman en iedereen kende hem want hij ging heel brutaal met zijn centenbakje langs de mensen op terrassen en in café’s. Ik zag hem eens bij Hoppe op het Spui binnenkomen. Hij vroeg eigenlijk niet om geld, maar eiste het op. Een ware nazaat van generatie schnorrers die je de gelegenheid gaven een goede daad te verrichten door iets van je rijkdom af te staan. Die schnorrers bestaan al lang niet meer en het is ook al weer lang geleden dat ik Japie in Amsterdam zag met zijn brutale, maar toch innemende koppie. Ik deed altijd een munt in zijn bakje. Het kwam ook omdat ik van die Amsterdamse draaiorgelmuziek hield. Als ik ‘s morgens een wals hoorde, kon de dag niet meer stuk. Nog bedankt Japie en Richter.

Verder zijn in de bundel natuurlijk Martin Schouten, Simon Vinkenoog, Jan Kal en Lucebert present, Kal hield van Frank Sinatra en Lucebert wist echt veel van jazz en had een uitgebreide collectie platen zoals ik eens zelf kon constateren.

Méér poëzie en/of meer muziekgeschiedenis