De wereldoorlog is begonnen in Sarajevo. Op een hete zomerdag in 1914, zo schrijft Joseph Roth (1894-1939) ergens. Hij herinnert zich ook de exacte dag en het tijdstip. Hij was 22 jaar, in de lente van zijn leven, student en zat – dat is bijna zeker – ergens op een terras bij het café. Toen kwam zij: het meisje met de grote gele strohoed in haar hand, “die was als de zomer en deed denken aan hooi, krekels en papavers”. Maar in die hoed lag het telegram, “gekreukeld, schrikwekkend, een bliksemstraal van papier.”
De ernst van haar vader, die uit het café naar huis was gekomen, kan Roth op dat moment niet opbrengen, maar hij weet zich dertien jaar later wel te herinneren dat hij met het meisje met de strohoed in de tram stond, op het balkon. Er was een weg waar de tram langs de jasmijn streek. Je reed “ting-ting, het was een soort sledevaart voor de zomerdag. Het meisje was lichtblauw, nabij, met een koele adem, een ochtend in de middag. Ze had mij een bericht gebracht uit Sarajevo, de naam stond er boven, van donkerrode rook, als een brand boven een nietsvermoedend kind.”
Anderhalf jaar later, in 1916, was zij er ook weer. Op de dag dat Joseph Roth op mars ging met zijn compagnie. Waarschijnlijk dachten ze beiden aan die zondag, het telegram. Sarajevo, zo schrijft Roth. Haar vader ging nooit meer naar het café, hij lag al in een massagraf.
Roth suggereert in zijn artikel in de Frankfurter Zeitung (3 juli 1927) een verliefdheid en zette mij daarmee even op het verkeerde been. Ik dacht dat het om de mooie Friederike Reichlen (1900-1940) ging, maar dat kan niet zo zijn. Haar ontmoette hij pas in Wenen, na de grote catastrofe, in 1919. Friederike was toen met een ander verloofd. Een verloving die ze verbrak om met Roth verder te gaan. Haar wachtte meer catastrofes, maar dat wist zij toen nog niet. Gelukkig maar.
Ik wens u intussen een mooie dag met een goed boek. Geniet van de jasmijn die zich om schutting, boom en heg slingert. En neem het blauw in u op, als ook de twinkeling in de ogen van de verliefde en bedenk dan wat u hebt: een koele adem, een ochtend in de middag.
Naar aanleiding van: Waar de wereldoorlog begon. Frankfurter Zeitung 3 juli 1927 in: Joseph Roth: waarnemer van zijn tijd. Een keuze uit zijn journalistieke werk (Amsterdam, Allert de Lange, 1981).