De grondige studie van Henri Krop over de receptiegeschiedenis van Spinoza gaat niet in op het Spinozabeeld van dr. F. de Graaff (1918-1993). Anders dan Krop ben ik misschien meer in de kruimels geïnteresseerd. En wie zou die oppikken als ik het niet doe?
De theoloog Frank de Graaff promoveerde in 1951 op Martin Heidegger en publiceerde daarna meerdere boeken met een tamelijk speculatieve cultuurfilosofische inhoud over o.a. Nietzsche en Spinoza. Het schijnt dat zijn preken nogal wat stof deden opwaaien in het naburige Hattem waar hij predikant was.
Frank de Graaff – ik geef toe: het is wel een beetje stout van mij om dit te beweren – was het wat meer ingehouden en geleerde alternatief voor Hal Lindsey (1929-) die in de jaren zeventig talrijke boeken schreef waarin hij haarfijn het bijbelboek der Openbaringen uitlegde aan iedereen die het wilde weten. Ik beken het maar direct: ik was onder hen. Hal Lindsey leeft nog steeds en wandelt op de witte stranden van California en zwemt misschien ook nog wel in de zee die immers nog steeds niet van glas is.
Genoeg over Lindsey. Zojuist stootte ik dus op een exemplaar van de Spinoza-studie van De Graaff: Spinoza en de crisis van de westerse cultuur (1977). De Graaff staat voor een mystieke lezing van Spinoza en gaat ook wat uitgebreider in op het pantheïsme van Spinoza, waarbij hij zelfs op verwantschap tussen Calvijn en Spinoza wijst. Hij vindt het maar flauwekul en anachronistisch dat Spinoza een pantheïst zou zijn. De Graaff stelt dat in de zestiende en zeventiende eeuw onder natuur iets heel anders werd verstaan. Calvijn zegt: “Pro sensu naturam posse dici Deum” ofwel “in vrome zin kan de natuur God genoemd worden.” En niemand, zo schrijft De Graaff, zal Calvijn van pantheïsme durven beschuldigen. De zeventiende eeuwse dichter-predikant Carolus Tuinman sprak die verwantschap overigens wel tegen en dat deed hij zonder meel in de mond: “Spouw op dit graf / Hier ligt Spinosa. Was zijn leer / Daar ook bedolven! Wrocht die stank geen zielpest meer.”
Mij trof vooral een detail, één regeltje uit het boek van De Graaff. Hij draagt zijn studie op aan zijn schoonvader Abraham Ricardo (1882-1945), journalist bij de Haagsche Courant, die hij een “geest- en zielsverwant van Spinoza” noemt. Die vermelding intrigeerde mij. Er zit vast een verhaal achter die vermelding, zo vermoedde ik. En dat is ook zo.
In de eerste oorlogsjaren – nog voor het definitieve verbod van de nazi’s – trouwt Frank de Graaff met Lilith Ricardo (1923-2005) waarmee hij haar het leven redt. Na de oorlog (in 1947) wordt hun huwelijk kerkelijk bevestigd. Lilith was de dochter van Abraham Ricardo en Jeanette Margaretha de Jongh (1891-1945). Hun kinderen overleven de oorlog, maar de ouders van Lilith, Vera en Hedda worden in Bergen Belsen vermoord. Vader Abraham, die bevriend was met Nescio, gaf zijn kinderen namen die hij ontleende aan de contemporaine literatuur.
Over Abraham Ricardo vond ik bijna niets, behalve dat hij met zijn vriend Grönloh en een aantal andere schoolkameraden in 1899 de debatingclub GOHV opricht en als secretaris de uitnodigingen naar potentiële sprekers verstuurt. De afkorting GOHV staat voor Gedachtenwisseling Ontwikkelt Het Verstand. In april 1900 wordt ene Hassoldt uitgenodigd die een lezing houdt over de band tussen godsdienst en staat, overigens ook een belangrijk thema van Spinoza (naast de Ethica). Lineke Frerichs beschrijft Ricardo in haar biografie (p. 35, 56) als een goede vriend van Nescio. Ze noemen elkaar ‘Grön’ en ‘Riek’. Ricardo houdt zijn vriend in brieven voortdurend op de hoogte van het wel en wee van de vereniging.
Of de mystieke eenheidsfilosofie van Spinoza bij Nescio en zijn vriend Abraham Ricardo landde of aansloeg? Buiten de aantekening van Frank de Graaff weet ik dat niet (wat betreft Ricardo), maar de “natuurmystiek” van Nescio wijst in elk geval op een overeenkomst in denken. In het natuurdagboek van Nescio staan prachtige euforische natuurbeschrijvingen, waarin er iets daagt van een eenheidsbeleving. Eén ding over die eenheidsbeleving is, denk ik, wel zeker: het is “bijna voor geen mens weggelegd dit bij voortduring te beseffen”.
Ofwel, het gaat om “uurtjes van korte duurtjes”. Dit alles geheel terzijde van de boeken die ik wil verkopen.
Update: 25 januari 2022: in de biografie van Graa Boomsma over Bert Schierbeek – Niemand is waterdicht – staat hoe Frank de Graaff – een vriend van Bert Schierbeek – de drie opgepakte zussen van Lilith (Hedda, Ilona en Vera) redt. Frank de Graaff gaat naar Aus der Fünten met de schedelmetingen van de drie meisjes en stelt dat de metingen niet kloppen met die van Aus der Fünten. Zo overtuigt De Graaff hem dat de meisjes niet Joods zijn, althans vlg. het vulgair-racistische instrumentarium van de nazi’s. Boomsma schrijft dat Lilith in november 1943 – na het oppakken van haar drie zussen – een week bij Schierbeek onderdook (Boomsma, 2021, p. 105).