In 't Wasdom

Ik wilde onlangs wel eens weten welke opstellen er in De deftigheid in het gedrang van de politicus en publicist De Kadt (1897-1988) staan. Ik kreeg het boek onder ogen omdat ik het moest beschrijven voor de verkoop in het antiquariaat. Én ik wist dat de voormalige eigenaar, Igor Cornelissen (1935-2021), hem bewonderde.  Jacques de Kadt was in 1980 een beetje eenzaam toen Cornelissen hem sprak in het pension Narmada aan de Pinellaan in Santpoort: Veel vrienden had hij nooit gehad, dus “toen ik hem bezocht deed hem dat deugd. Wie waren er nog met wie hij over Wijnkoop en Van Ravesteyn kon praten, die van communistische partijgenoten vijanden waren geworden? Wie had er nog belangstelling voor zijn ontmoetingen met Herman Gorter, Henriette Roland Holst, Leon Trotski en Karl Radek?”, zo vraagt Cornelissen zich af.

Ìk heb belangstelling, maar vind het wat veel om alle opstellen van De Kadt uit De deftigheid te lezen. Wel wil ik weten hoe De Kadt het anarchisme taxeerde in zijn essay Reis door het anarchisme. Explosie en gerichte kracht. De Kadt was een autoriteit en hij kan schrijven. De schrijfster Josine Meyer (1896-1991) die hem bewonderde karakteriseert De Kadt als iemand die meestal “met de hamer filosofeert en daarbij wel de bedoelde spijker treft, maar daarbij zo hard slaat dat de splinters van het hout afvliegen.” Ik las en sloeg de bladzijden om en daar gebeurde het wonder. Juist in dat essay – waarin De Kadt de dood van het anarchisme verkondigt – staat een aantekening van Igor Cornelissen (1935-2021) in de marge: “maar ik schrijf in De AS, Jacques!” Hij stelt ook met enig genoegen vast dat Rudolf de Jong De Kadt, Jacques de Kadt, in zijn taxering van het anarchisme als ‘een dolgedraaide denker’ karakteriseerde.

Igor Cornelissen was blij met het aanbod van de redactie van het theoretisch anarchistische tijdschrift De AS om een vaste rubriek te verzorgen. ‘Ik kreeg de vrije hand, en het hoefde niet over anarchisme of hun theoretici te gaan’, schrijft hij later in zijn memoires over zijn column. ‘Over het anarchisme weet ik te weinig al was mijn grootvader Izak Os dan in zijn jeugd een aanhanger van Domela Nieuwenhuis, en heeft hij, op een weiland buiten de stad, nog met een revolver geoefend voor de komende revolutie. Ik had tenminste weer een eigen rubriek!’

Cornelissen was al jaren abonnee van het kwartaaltijdschrift De AS. Zeven jaar lang schreef hij de column Bijvangst. Het waren niet persé de leidsmannen en partijcoryfeeën uit de communistische en socialistische beweging die hij beschrijft. Veeleer mensen uit de marge. Figuren die in of vanuit de schaduw opereerden: Sam Colthof, Marinus van de Lubbe, Mathilde Visser, Willem van Ravesteyn, Gerrit Jordens. Zij verrijzen in de column Bijvangst als een feniks uit de as. Maar er zijn er ook die toen al en nu nog steeds bekend zijn en waardering oogsten, zoals Multatuli, George Orwell en Anton de Kom.

Hij noemt zijn column Bijvangst. ‘Een visser die op schol, tong en kabeljauw jaagt, vangt ook ander spul. Niet zijn hoofddoel, maar toch aardig voor de markt’, zo stelde hij. Briefjes, notities, kattebelletjes, knipsels die hij aantrof in archieven bij het IISG, het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, maar die met zijn onderzoek van dat moment weinig te maken hadden, schoof hij niet terzijde. Deze bijvangst werd door hem zorgvuldig bewaard. Wie weet was deze vaak triviale informatie – wellicht niet meer dan een voetnoot bij een voetnoot – bruikbaar voor een ander onderzoek of artikel. Voor zijn column in De AS documenteerde Cornelissen zich grondig. Martin Smit, samensteller van de bundel Bijvangst – die ik hierboven uitgebreid citeerde – wijst in zijn inleiding op het enorme knipselarchief van ruim 2.000 mappen. Daarin zitten foto’s, krantenknipsels, brieven en archivalia. Dat archief wordt grotendeels in het antiquariaat Cornelissen & De Jong in ’t Wasdom bewaard, evenals zijn boekencollectie waaronder de Jaap Meijer-verzameling. Zijn Orwell-collectie is fameus. Van Animal Farm en 1984 bezat hij bijvoorbeeld meerdere uitgaven in allerlei formaten, talen en uitvoeringen. En verder zijn er de bibliofiele uitgaven, zoals Bookshop Memories en het essay Why I write waarin Orwell zijn zes schrijfregels formuleert. Igor voegde er een zevende bij: maak op iedere pagina plaats voor één anekdote, liefst twee. In zijn eigen werk demonstreert hij dat die regel hem dierbaar is.

Deze maand is het vijf jaar geleden dat Igor Cornelissen en ik het antiquariaat Cornelissen & De Jong begonnen. Nadat Herman Oevermans en ik hem in 2018 in zijn tuin aan de Vondelkade in Zwolle interviewden, raakten wij bevriend. Het was in mei 2019 dat ik hem over mijn jongensdroom vertelde: een antiquaraat drijven. ‘Doe het’, zei hij, ‘en doe het nu. Ik zal je op alle mogelijke manieren steunen.’ Die steun kwam er daadwerkelijk en we deden het samen. Igor schreef de columns met herinneringen over zijn boeken en ik beschreef de titelgegevens en plaatste de boeken op het internet. Succes was er ook: ‘Toen er vijf boeken waren verkocht, meldde Jaap de Jong: We worden slapend rijk. In ieder geval zou [de uitgever] Rob van Gennep trots op me zijn geweest: Handel is handel en [oom] Bernard Stibbe zal zijn mening over mijn ontbrekende handelsgeest moeten herzien. Het eerste handgeld was binnen.’

Bij de beschrijving van onbekende boeken uit de collectie Cornelissen raadpleeg ik regelmatig de vijf autobiografische delen van Cornelissen. Het is bijna altijd raak. Iemand die spreekt, ook of juist nadat hij is gestorven, is in mijn traditie een markant persoon. Igor Cornelissen is onder hen. Nog steeds. Het is wat hij schrijft in de laatste zin van het vijfde en laatste deel van zijn autobiografie Mijn opa rookte ook een pijp. Joodse wortels en ander (on)gemak: ‘Ik ging in de boekhandel een nieuwe, stralende toekomst tegemoet’.

De hier opgenomen houtgravure is van Hilary Paynter (1943) en is afkomstig uit: George Orwell (1987). Bookshop Memories. Baarn: Arethusa Pers Herbert Blokland. Het is een afbeelding van het pand op de hoek van  Pond St. en South End Road in Hampstead. Dat is de plek waar indertijd het antiquariaat en de uitleenbibliotheek van Francis en Mary Westrope was gevestigd. Zij waren de werkgevers van George Orwell, die op de bovenverdieping kamers huurde en overdag een handje meehielp in het antiquariaat.

Ik prijs mij gelukkig en het is nog niet eens avond. Het is niet alleen omdat ik naar Max Richter’s On the Nature of Daylight luister, maar ook omdat de reeks van opeenvolgende toevalligheden allemaal naar dezelfde kant buigen: de kant van het geluk.

Verbaast u dit, nuchtere lezer?

Doe als ik en lees iets op oudjaarsdag. Na het wakker worden bladerde ik in een bundel met limericks (en een ballade) van Karel van het Reve en las op de laatste pagina’s de Duitse ballade die hij voor Judith Polak schreef. Adembenemend.

Gisteravond vond ik het bundeltje, legde het opzij en las vanmorgen op het schutblad dat Igor Cornelissen het boekje cadeau had gekregen van T.W. die, zoals ik toevallig weet, een beroemd Elsschotkenner is en bovendien alles van Nescio weet. T.W. weet bijvoorbeeld dat Japie uit de beroemde Elsschotbundel niet van de Waalbrug sprong, maar dat hij “op een zomermorgen om half vijf, toen de zon prachtig opkwam, (…) van de Waalbrug [is] gestapt.” Het verschil tussen stappen en springen is van levensbelang, zo vertelde T.W. mij in een Amsterdams café. Ik heb dat als Maria in mijn hart bewaard, en weet sinds enige tijd ook dat het waar is.

Enfin, terug naar de Karel van het Reve die bevriend was met Judith Polak en haar man, de grafoloog Karl Polak, die zich na de oorlog liever “Van Polen” noemde. Van het Reve bracht met hen twee weken door in Castellina in Chianti. Daar huurden zij een appartement van de altoos dronken veearts Morelli die – als hij geen bier, jenever of wijn zoop – van zijn koffie met slagroom dronk. Dat leverde Van het Reve het basismateriaal op voor de  Tierarzballade.

Maar er was nog veel meer.

Het drinken van de veearts was op zichzelf niet erg – drinken is juist een teken van beschaving – maar de veearts Morelli had een goede vrouw die hij dagelijks bont en blauw sloeg. Met haar had hij een zoon gekregen die Van het Reve op een dag, op zijn onderbroek na, naakt aantrof. De zoon bleek van boven tot onder behaard te zijn. En dat gold zowel zijn voor- als achterkant. Ook dat is niet erg, maar wel bijzonder: “Er war behaart bis auf den Popo | und auch von vorne war das so”. Verder was hij van kop tot voet op liefde ingesteld. Zijn diepbehaarde borst, bil, buik en been brak menig meisjeshart: “Tierartztsöhnchen, bei mir bist dus schön”.

U raadt het al: dat loopt niet goed af. De zoon bespot zijn vader om zijn drankzucht en vertelt hem de meisjes aan hem over te laten, waarop zijn vader hem het raam uitsmijt terwijl hij hem naschreeuwt: “Kannst vögeln, kannste auch fliegen”. De zoon bleef dood op de straat liggen. Tja, het bewijst maar weer dat “vogelen” tot ongelukken leidt. De betekenis van “vogelen” is u natuurlijk bekend en anders kunt u het in het WNT nazoeken.

De ballade uit de bundel is opgedragen aan Judith Polak-Siliava met wie Van het Reve vaak in Venetië was. Zij was een emigrante uit Berlijn en woonde vanaf de jaren veertig in Amsterdam. Ze behield haar leven lang een zwaar Duits accent (het zgn. “emigranto”). Karel van het Reve kreeg op 16 juli 1992 een laatste brief van het echtpaar Polak: “als jullie deze brief krijgen, zijn Judith en ik dood.” Het ging in die laatste jaren niet goed met haar. Judith Polak kreeg in Venetië, waar ze bijna iedere steen kende, een TIA en later nog een. Karl was inmiddels oud en verzwakt en ging niet altijd meer mee. Judith  kende niet alleen iedere Venetiaanse steen, maar ook alle zwerfkatten uit de stad, katten die zij bij een oogontsteking van ogenzalf voorzag. Judith en Karl waren niet bepaald alledaags.

De historicus Richter Roegholt ontmoette het ex-communistische echtpaar Polak kort na afloop van de oorlog. Hij noemt hen “echt een gek echtpaar” en schrijft dat hun bed vrijwel dag en nacht schudde. Ook waren zij volgens hem wat grof in de mond en bespraken dagelijks vrijwel alle door de genderpsycholoog Henry Havelock Ellis (1859-1939) beschreven perversiteiten, die tegenwoordig niet meer pervers zijn, maar onder diversiteiten vallen. Naast de besprekingen beluisterden de Polaks de ganse dag Bach-cantates. Verstandig. Het riep overigens wel een vraag op bij iemand die zich verwonderd afvroeg: “wie kann eine solche Frau Bach lieben?”

Mij verbaast die combinatie overigens in het geheel niet, maar dit terzijde.

Aan het einde van zijn Tierarztballade geeft Karel van het Reve goede raad aan zijn (joodse) vrienden, waaronder de Polaks: “Ihr Juden, die dies lesen tut: Ich rate euch, seid auf der Hut! | Lasst euch beilebe nicht verhöhnen | Von tief behaarten Tierartzsöhnen.”

Het is een goed advies voor het nieuwe jaar, al gaat het natuurlijk wel wat ver om die veeartszonen – al dan niet behaard – na een wat spottende opmerking direct uit het raam te gooien.

Ik wens u een goed en mooi nieuwjaar. Blijf vogelen, houdt tijdens de jaarwisseling katten en honden binnen en behandel de oogontsteking van de zwerfkat met hoogwaardige zalf. Houzee!

Karel van het Reve (1991). Verbaast u dit, nuchtere lezer? Zevenentwintig limericks en een ballade. Amsterdam: C.J. Aarts.

Met potloodaantekening van Igor Cornelissen. Cadeau van T.W. op 3 mei 2003 ter gelegenheid van zijn 68e verjaardag. Café Reijnders Amsterdam. Niet te koop, binnenkort terug naar T.W. (met boeknoot 4679).

bronverwijzingen uit bovenstaande column (met hyperlinks, details alleen zichtbaar & toegankelijk voor ingelogde gebruikers van bookmanager. Binnenkort ook beschikbaar in voetnootonline.nl

Vanmorgen was ik bezig met een paar boeken over de zaak Dreyfus. De Dreyfusaffaire, die rond 1900 speelde, gaat over de waarheid in een spionagezaak waarbij de Joods-Franse officier Alfred Dreyfus (1859-1935) werd veroordeeld op basis van vervalste documenten en leugens. Hij zou voor Duitsland hebben gespioneerd, zo luidde de beschuldiging.

Het was niet alleen de schrijver Émile Zola (1840-1902) die voor Dreyfus opkwam. Ook de kolonel van de inlichtingendienst, Marie Georges Picquart (1854-1914), kwam achter de ware gang van zaken. Men verzocht hem echter de zaak stil te houden en te stoppen met zijn onderzoek. Piquardt had echter een actieve herinnering aan de door hem geziene documenten. En die actieve herinnering hield hij niet stil. Hij werd daarom van zijn taak ontheven en verbannen. Een Pieter-Omzigtje-avant-la-lettre, een poging hem te elimineren en voorgoed te laten verdwijnen.

Émile Zola kwam uiteindelijk niet tevergeefs op voor Dreyfus. Na zijn open brief aan de Franse president Fauré (januari 1898) werd hij veroordeeld wegens smaad en zou een jaar moeten zitten. Hij week op tijd uit naar Engeland en keerde na een jaar terug naar Frankrijk waar hij als held werd ontvangen. Pas in 1906 werd Alfred Dreyfus vrijgesproken en ook Picquart in ere hersteld. Hij bracht het tot minister van oorlog, maar dat is een ander verhaal. Achterin het boek over de zaak Dreyfus maakte Igor Cornelissen een potloodaantekening: Picquart was “een antisemiet, maar een man van eer” waarna Cornelissen verwijst naar pagina 90 waar die aantekening wordt bevestigd. En dat niet alleen, hij was – als vele andere mensen van eer – ook een Popperiaan [opnieuw avant la lettre], “bereid alles op te offeren om zijn overtuiging tegenover een wereld van tegenstanders tot haar recht te laten komen.” Feiten en bewijs waren bepalend voor de gekozen positie.

Met Émile Zola liep het tragisch af. Hij stierf aan koolmonoxidevergiftiging. In De duizelingwekkende jaren 1900-1914 schrijft Philip Blom dat een dakwerker vele jaren later bekende dat hij een stuk hout over de schoorsteen van het huis van Zola aanbracht om wraak te nemen op de verdediger van Alfred Dreyfus.

Waarheid is niet goedkoop. Zij kostte Alfred Dreyfus vele jaren van zijn leven, terwijl Émile Zola er voor werd omgebracht. Marie Georges Picquart viel als betrekkelijk jonge vijftiger – inmiddels bevorderd tot generaal en later nog minister van oorlog – van zijn paard. Die laatste val overleefde hij niet.

Alfred Dreyfus, wiens zoon Matthieu in de eerste wereldoorlog aan het front sneuvelde, stierf zelf in vredestijd. In de jaren voor zijn dood leefde hij teruggetrokken in het 8e arrondissement van Parijs, vlakbij het Parc Monceau waar geen reus, maar een windmolen staat.

Nr. 4250 - 53. Weil, Bruno (1931). De zaak Dreyfus. [Amsterdam]: Wereldbibliotheek. I.g.st., gebonden in linnen, 360 pp., vertaling P. Roosenburg, ill. (foto's [zw.&w.]), met verantwoording ill., bibliografie, noten en register. Ietwat kwetsbare, rafelige rug, gouden belettering (voorplat en rugtitel), met ingeplakte krantenknipsels en enkele potl.aant. van Igor Cornelissen.

Bij bovenstaande titel zit Boeknoot 4250 -> Jaap de Jong (2022). De reus en de windmolen ofwel Alfred Dreyfus (1859-1935) en de man van eer. Een uitgave van 't Wasdom te Zwolle | Notter. Met cahiersteek, ongepagineerd [4 pag.]. De voorkant (creme, mat verlijn) is geïllustreerd met een prent van Don Quichot van Pablo Picasso. Oplage 3 exemplaren (genummerd en gesigneerd, dit is nr. I). Niet meer leverbaar.

Zie bookmanager voor de beschrijving en evt. bestelling van de besproken items, waarvan alleen item 4249 nog leverbaar is.

Een voetnoot bij de boeknoot

In de gedigitaliseerde krantenbak Delpher – met kranten tussen 1618-1995 – komt het woord boeknoot niet voor, behalve dan die ene keer in de Leeuwarder Courant van 24 oktober 1987. Daar wordt het eigendomsbewijs van een boek, de ex-libris, voorgesteld als een eigen boekmerk, een persoonlijke noot bij een boek, en in datzelfde artikel valt dan toch het woord: boek-noot.

Jammer is dat.

Met de omschrijving ben ik het eens: de boeknoot is “een persoonlijke noot bij een boek”. Maar liefst had ik, als Adam ooit, boeknoot zelf tot aanzijn geroepen door het als eerste bij de naam te noemen die haar wezen uitdrukt: boeknoot dus.

Maar alleen God kan het: “licht” zeggen en het daarna laten dansen. Vandaag heb ik geen bijzondere eisen en praat ik na wat iemand anders opschreef: boek-noot dus. Maar ik ga nog wel over het streepje tussen boek en noot. Dat mag weg. Nee, moet weg. Blijft over: boeknoot.

Dat is genoeg.

Boeknoot staat voor de cahierserie (gebonden met een eenvoudige cahiersteek) waarin een verhaal wordt verteld over een bijzonder boek. Vaak is dat verhaal geannoteerd (met voetnoten), maar niet altijd. Een boeknoot met een voetnoot heeft mijn voorkeur. Het allitereert lekker, nietwaar?

De papieren boeknoot is niet gelijk aan de onlineversie. Er zijn afwijkingen wat betreft tekstinhoud en -lengte, lay-out en afbeeldingen. De papieren uitgave wordt ambachtelijk, naar de wijze der boekbinders (voorzien van een eenvoudige cahiersteek), gebonden. Zo nodig hanteer ik het boekbinderslijm. Wees gerust. Ik knoei niet met lijm. Ik volgde eerder wel een driedaagse boekbinderscursus bij Henk Francino in Deventer. Knoei ik toch, dan is het voor eigen rekening.

Iedere boeknoot heeft een eigen nummer. Dat is hetzelfde nummer als het besproken item uit de boekcollectie. Boek en boeknoot worden in een unieke combinatie aangeboden. De boeknoot uit de cahierserie is overigens ook los, in een beperkte oplage, verkrijgbaar.

Bij boeknood beveel ik boeknoot aan.

Boeknoot 4679 is uit. Er zijn nog enkele exemplaren.